N حجازی، محمد (ملقب به مطیع الدوله)، نویسنده و دولتمرد دوره پهلوی. وی در ۲۶ فروردین ۱۲۸۰/ ۲۴ ذیحجه ۱۳۱۸ در تهران زاده شد. پدرش، سید نصراللّه مستوفی (ملقب به مطیع الدوله)، از دولتمردان عهد قاجار و مشهور به وزیر لشکر بود. حجازی کودکی و نوجوانی را در تهران گذراند. وی نخست نزد معلم خصوصی فارسی و عربی آموخت و سپس در مدرسه اسلام و مدرسه سن لوئی، متعلق به هیئت مبلّغان کاتولیک فرانسوی، تحصیل کرد. در چهارده سالگی پدر را از دست داد و بسیار جوان بود که وارد خدمت دولت شد. در ۱۳۰۰ش از طرف وزارت پست و تلگراف به اروپا رفت. در پاریس مدتی در رشته حقوق سیاسی تحصیل کرد و نیز در رشته مخابرات لیسانس گرفت. در ۱۳۰۲ش کتاب کوچک تلگرافِ بی سیم را در چاپخانه کاویانی برلین منتشر کرد. پس از هشت سال به ایران بازگشت و در وزارت پست و تلگراف به مناصب عالی رسید. در ۱۳۱۱ش نیز مجله پست و تلگراف و تلفن را منتشر کرد (صدرهاشمی، ج ۱، ص ۳۳۰؛ دست غیب، ص ۲؛ آرین پور، ج ۳، ص ۲۴۳؛ کامشاد، ص ۱۱۴). در ۱۳۱۳ش، به وزارت مالیه انتقال یافت و رئیس دفتر وزیر مالیه وقت، علی اکبر داور، شد (حکیم فر، ص ۹۱؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه). در ۱۳۱۶ش که سازمان پرورش افکار از طرف حکومت برای تبلیغ سیاستهای رضا شاه پهلوی تأسیس شد، حجازی مدیریت کمیسیون مطبوعات آن را برعهده گرفت و سه دوره مجله ایران امروز، نشریه کمیسیون مذکور، به سردبیری او چاپ و منتشر گردید. این نشریه قصد ترویج دانش، آشنایی مردم با فرهنگ جدید، تبلیغ فعالیتهای حکومت و ترویج حس شاه دوستی را داشت و به طرزی زیبا و مصور چاپ می شد (رجوع کنید به صدر هاشمی، ج ۱، ص ۳۲۶ـ۳۲۹؛ حکیم فر، همانجا).پس از شهریور ۱۳۲۰، حجازی چندی رئیس اداره کل انتشارات و تبلیغات ایران شد (آرین پور، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران، ص ۳۳۵ـ۳۳۶، ۳۴۵، ۳۵۳، که نامه های حجازی را به عنوان معاون نخست وزیر و رئیس اداره کل انتشارات و تبلیغات درج کرده است). سپس سرپرستی دانشجویان ایرانی در اروپا را بر عهده گرفت و در بهار ۱۳۳۰ش، معاون حسین علاء، نخست وزیر، گردید و تا نخست وزیری محمدمصدق در این مقام بود (حکیم فر؛ د. ایرانیکا، همانجاها). پس از کودتای ۱۳۳۲ش، به توصیه حسین علاء، وزیر دربار وقت، با محمدرضا شاه چندبار دیدار کرد و درباره مسائل اجتماعی و فرهنگی و سیاسی با هم گفتگو کردند و در این ملاقاتها پیشنهاد چاپ کتاب مردان خودساخته (تهران ۱۳۳۵ش) داده شد که خود شاه سرگذشت پدرش، و حجازی شرح زندگی کمال الملک، نقاش مشهور، را برای کتاب مذکور نوشت (د. ایرانیکا، همانجا). پس از این ملاقات، حجازی در ادوار دوم و سوم مجلس سنا، سناتور انتصابی و در ادوار چهارم و پنجم، تا یک سال پیش از مرگش، سناتور انتخابی تهران بود. او عضو پیوسته فرهنگستان ایران، رئیس انجمن فرهنگی ایران و پاکستان بود و سِمَتهای اجرایی و سیاسی دیگری را نیز برعهده داشت. وی در ۱۰ بهمن ۱۳۵۲، بر اثر سکته مغزی، درگذشت و در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد (حکیم فر؛ آرین پور، همانجاها).حجازی، برخلاف بیشتر نویسندگان معاصر ایران، هم در زندگی شخصی و هم در کار نویسندگی، از روزگار جوانی با دستگاه دولتی پیوند نزدیک داشت و در تمام زندگی اش یکی از نویسندگان مشهور به شمار می آمد (کامشاد، ص ۱۱۳ـ ۱۱۴)؛ به همین سبب، برخی نشریه های انتقادی به او خرده می گرفتند، از جمله روزنامه باباشمل (ش ۸۶) سبک نویسندگی و روش زندگی او را استهزا کرد (رجوع کنید به صدرهاشمی، ج ۱، ص ۳۲۹ـ۳۳۰).حجازی از نخستین داستان نویسان رمانتیک ایرانی است که بر اثر آشنایی با فرهنگ و ادبیات غربی، به این مکتب روی آورد. احساسات و اخلاقیات از ویژگیهای بارز داستانهای اوست (رجوع کنید به دست غیب، ص ۱؛ میرصادقی، ص ۴۵۸؛ مسکوب، ص ۱۸۲؛ کامشاد، ص ۱۲۸)، اما ناقدان و صاحب نظران از سبک نویسندگی و ضعف داستان پردازی او انتقاد کرده اند (مثلاً خانلری، ص ۱۵۲ـ۱۵۳؛ کامشاد، همانجا).آثار حجازی به سه گروه تقسیم می شوند: رمانها، داستانهای کوتاه، مقاله ها و نوشته های پراکنده. شهرت حجازی بیشتر برای رمانهای هما (تهران ۱۳۰۷ش)، پریچهر (تهران ۱۳۰۸ش) و زیبا (تهران ۱۳۱۱ش) است. قهرمانان این کتابها همه از طبقه متوسط شهرنشین اند. درون مایه آنها سرنوشت و شخصیت و اخلاق زن ایرانی از دیدگاه نویسنده است (رجوع کنید به خانلری، همانجا؛ کامشاد، ص ۱۱۴). هما نمونه زن خوب و نجیب، و پریچهر نمونه زن بد و خیانتکار است (میرعابدینی، ج ۱، ص ۷۰). شخصیتهای اصلی رمان هما، دو انسان پاکدامن هستند: هما، که دختری درس خوانده از طبقه متوسط است و حسنعلی خان ، که نمونه روشنفکر شریف ایرانی است. حسنعلی خان، دوست پدر هماست. پدر هما وصیت کرده است که پس از مرگش، سرپرستی هما به حسنعلی خان سپرده شود. حسنعلی خان که متأهل و سالها از هما بزرگ تر است، دلباخته او می شود، اما هما عاشق جوانی ناشایسته است و می خواهد با او ازدواج کند. حسنعلی خان با فداکاری بسیار از این ازدواج جلوگیری می کند و ماجراها به خوشی به پایان می رسد. هما با خواندن دفتر خاطرات حسنعلی خان متوجه عشق او می شود و این دو با هم ازدواج می کنند (همانجا؛ کامشاد، ص ۱۱۵).رمان پریچهر از حیث نگارش و شخصیت پردازی از هما ضعیف تر است. پریچهر، شخصیت اصلی رمان، زنی هوسباز و شرور است که با شوهرش در حین سفر به خراسان، اسیر ترکمنان یاغی می شود. او به یکی از ترکمنها دل می بازد، با این حال، شوهر به هنگام فرار او را نیز با خود می برد. مرد ترکمن از پی آنان می رود و آن دو را می کشد و پس از چندی خود نیز می میرد (رجوع کنید به میرعابدینی، همانجا؛ کامشاد، ص ۱۱۶).موفق ترین کتاب حجازی، رمان سه جلدی زیبا است که شخصیتهای اصلی آن زیبا و شیخ حسین هستند. زیبا دختری زیبا و نانجیب است که با دستگاه دولتی هرگونه رابطه ای دارد و شیخ حسین، عاشق زیبا، جوان روستایی شیادی است که با همکاری زیبا دست به هرگونه فتنه و فریبکاری می زند. این رمان به خوبی از فساد دستگاه دولتی، رشوه خواریها و تبهکاریهای کارمندان اداری دوره رضا شاه پرده برمی دارد و از این رو، برخی از ناقدان آن را ستوده اند (رجوع کنید به خانلری، ص ۱۵۳؛ مسکوب، ص ۱۶۰ـ ۱۷۸؛ میرعابدینی، ج ۱، ص ۷۰ـ۷۱؛ کامشاد، ص ۱۱۶ـ۱۱۷).حجازی رمان پروانه (تهران ۱۳۳۲ش) و سرشک (تهران ۱۳۳۲ش) را نیز منتشر کرد که در آنها، پس از ذکر ماجراهای عشق دختر و مردی جوان، خواننده را به اخلاقیات و نوعی عرفان رهنمون می شود، اما این دو کتاب از لحاظ فن نویسندگی چندان قوی نیستند (کامشاد، ص ۱۱۹ـ۱۲۰).حجازی داستان کوتاه و قطعات ادبی کوتاهی، که بیشتر به مقاله شبیه است تا داستان، نیز نوشته و آنها را در چندین مجموعه منتشر کرده، از آن جمله است: آیینه (تهران ۱۳۰۷ش)، اندیشه (تهران ۱۳۲۲ش)، ساغر (تهران ۱۳۲۶ش)، آهنگ (تهران ۱۳۳۰ش) و نسیم (تهران ۱۳۳۹ش). از بین داستانهای کوتاه او، «بابا کوهی» از مجموعه آیینه شهرت یافته است. او مجموعه داستانهای اندیشه را به سفارش وزارت آموزش و پرورش برای دانش آموزان دبیرستانی نوشته (همان، ص ۱۲۲) و در آنها از سبک گلستان سعدی پیروی کرده است (همان، ص ۱۲۷). حجازی چند کتاب نیز ترجمه کرده است، از جمله رشد شخصیت (تهران ۱۳۳۳ش)، از هلن شاکتر؛ شادکامی (تهران ۱۳۳۴ش)، از ر. مک آیور؛ رؤیا (تهران ۱۳۳۵ش)، اثر زیگموند فروید؛ و عیش پیری و راز دوستی(تهران۱۳۳۵ش)نوشته سیسرون (رجوع کنید به همان،ص۱۲۴).از او چند نمایشنامه نیز به جای مانده است، از جمله حافظ (تهران ۱۳۲۶ش)، و محمود آقا را وکیل کنید (تهران ۱۳۲۸ش)، که در تهران اجرا شد. نمایشنامه اخیر از نظر فنی اگر چه نقصهایی دارد، از لحاظ نشان دادن فساد دستگاه دولتی، رشوه خواری و اختلاس سیاستمداران وقت، جزو آثار انتقادی حجازی محسوب شده است (رجوع کنید به همان، ص ۱۲۵). از او مقاله های علمی و ادبی هم منتشر شده است.حجازی را هم در اندیشه و هم در نویسندگی، ضعیف و فاقد جهان بینی لازمِ نویسنده صاحب سبک شمرده اند (رجوع کنید به نخستین کنگره نویسندگان ایران، ص ۱۸۲، به نقل از فاطمه سیاح؛ کامشاد، ص ۱۲۷ـ۱۲۸).منابع : یحیی آرین پور، از صبا تا نیما، ج :۳ از نیما تا روزگار ما، تهران ۱۳۷۴ش؛ اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران (۱۳۴۵ـ ۱۳۱۸ه .ش)، تهیه و تنظیم معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رئیس جمهور، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش؛ عبداللّه حکیم فر، «استاد محمد حجازی: مطیع الدوله»، گوهر، سال ۲، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۳)؛ پرویز خانلری، «نثر فارسی در دوره اخیر»، در نخستین کنگره نویسندگان ایران، تیرماه ۱۳۲۵، تهران ۱۳۲۶ش؛ عبدالعلی دست غیب، «]درباره[ محمد حجازی»، پیام نوین، سال ۴، ش ۳ (آذر ۱۳۴۰)؛ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ش؛ حسن کامشاد، پایه گذاران نثر جدید فارسی، تهران ۱۳۸۴ش؛ شاهرخ مسکوب، داستان ادبیات و سرگذشت اجتماع، تهران ۱۳۷۸ش؛ جمال میرصادقی، ادبیات داستانی: قصه، داستان کوتاه، رمان، تهران ۱۳۶۶ش؛ حسن میرعابدینی، صد سال داستان نویسی ایران، تهران ۱۳۸۳ش؛ نخستین کنگره نویسندگان ایران، تیرماه ۱۳۲۵، تهران ۱۳۲۶ش؛EIr., s.v. "Hejazi, Mohammad" (by M. Ghanoonparvar)".
