حجاج بن یوسف بن مطر

حَجّاج ‌بن یوسف‌بن مَطَر، مترجم و ریاضی‌دان سده دوم و سوم. از زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. به گفته یعقوبی (ص 241ـ242، 249)، ظاهراً در 145 طراحی و ساخت بخشهایی از بغداد، پایتخت تازه منصور عباسی، برعهده وی بوده است. بر همین اساس، سزگین (ج 5، ص 226) تاریخ تولد حجاج را 120 تعیین کرده است. در برخی منابع، برای وی القاب حاسب (بطلمیوس ، گ 1ر) و مهندس (یعقوبی، ص 242، 249) ذکر شده است.ابن‌ندیم (ص 304) از وی در زمره مترجمان یاد کرده است (نیز رجوع کنید به ابن‌ابی‌اصیبعه، ج 1، ص 204). به گفته او (ص 325)، نخستین بار حجاج اصول اقلیدس را ترجمه، و به هارون‌الرشید (حک :170ـ193) تقدیم کرد. این ترجمه بعدها به «نقل هارونی» مشهور شد (ابن‌ندیم، همانجا؛ قفطی، ص 64). با به خلافت رسیدن مأمون (حک: 198ـ218)، باب تازه‌ای در ترجمه آثار یونانی گشوده شد. در این دوره حجاج، همراه با هیئتی رسمی از سوی مأمون، برای آوردن آثار علمی یونانی به روم شرقی سفر کرد (ابن‌ندیم،ص 304؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، ج 1، ص 187). وی همچنین ویرایش جدیدی از ترجمه قبلی‌اش از اصول را به مأمون تقدیم کرد (نیریزی، بخش 1، جزء1، ص 4، 6؛ بروکلمان، )ذیل(، ج 1، ص 363)؛ البته ابن‌ندیم (ص 325) از آن به‌مثابه ترجمه جدیدی یاد کرده است که به «نقل مأمونی» شهرت یافت (نیز رجوع کنید به قفطی، همانجا). ترجمه نخست حجاج به‌جا نمانده است، اما گزیده‌هایی از ویرایش یا ترجمه دوم را در خلال شرحها و ترجمه‌های متعدد و نسخه‌های خطی به‌جا مانده از اصول می‌توان یافت (دیونگ، 1991، ص 648)؛ البته براساس این گزیده‌ها نمی‌توان متن اصلی ترجمه یا ویرایش دوم حجاج را کاملا بازشناخت (رجوع کنید به همو، 1984، ص 149). با وجود مقبولیت بیشتر ترجمه اسحاق‌بن حنین* از اصول، با بازنگری ثابت‌بن قره*، ترجمه اول حجاج دست‌کم تا قرن چهارم (رجوع کنید به نیریزی، بخش 1، جزء1، ص 4، 6) و ویرایش یا ترجمه دوم او تا قرن هفتم (یعنی زمانی که نصیرالدین طوسی تحریر اصول اقلیدس را نگاشت) در محیطهای علمیِ قلمرو اسلامی تداول داشته است. نصیرالدین طوسی، هم به ترجمه حجاج و هم به ترجمه اسحاق‌بن حنین دسترسی داشته، اما ظاهرآ ترجمه اسحاق را ترجیح می‌داده است (رجوع کنید به تحریر اصول اقلیدس*).معلوم نیست که حجاج اصول را مستقیماً از یونانی به عربی برگردانده یا از یک ترجمه سریانی استفاده کرده است. در این‌باره فرضیه‌های گوناگونی وجود دارد (برای فرضیه استفاده از ترجمه سریانی رجوع کنید به سزگین، ج 5، ص 86ـ90، 103ـ104؛ تحریر اصول اقلیدس*؛ برای مخالفت با این فرضیه رجوع کنید به کلمروت، ص 304). در سده‌های بعد، اصول اقلیدس از عربی و یونانی به لاتینی ترجمه شد (دیونگ، 2004، ص 313).ظاهراً هرمان و ادلارد در ترجمه‌های لاتینی خود از اصول، متأثر از ترجمه حجاج بودند، در حالی‌که گراردوس کرمونایی/ ژرار کرمونایی* از ترجمه اسحاق برای ترجمه اصول بهره گرفته بود (همان، ص 325).حجاج در 212 مجسطی بطلمیوس* را از رومی (یا سریانی) به عربی ترجمه کرد (بطلمیوس، گ 1ر؛ سارتون، ج 1، ص 562). این ترجمه، برخلاف ترجمه‌های وی از اصول، رواج فراوان یافت و بارها استنساخ شد (برای نسخه‌ها رجوع کنید به سوتر، ص 9). گرچه پیش از این نیز دو ترجمه از مجسطی با حمایت مالی یحیی‌بن خالد برمکی صورت گرفته بود و ترجمه دوم را ابوحسّان و سلم در بیت‌الحکمه* بازبینی کرده بودند (ابن‌ندیم، ص 327).در فلسفه، حجاج کتاب المرآة منسوب به ارسطو را ترجمه کرده است (همان، ص 312؛ قفطی، ص 42). حاجی‌خلیفه (ج 1، ستون 664) نیز از کتابی درباره جبر و مقابله*، با عنوان الوصایا بالجزور (الجذور ؟)، تألیف حجاج‌بن یوسف یاد کرده است.منابع : ابن‌ابی‌اصیبعه، کتاب عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان ]آوگوست مولر[، کونیگسبرگ و قاهره 1299/ 1882، چاپ افست انگلستان 1972؛ ابن‌ندیم (تهران)؛ کلاودیوس بطلمیوس، المجسطی، ترجمه حجاج‌بن یوسف‌بن مطر، نسخه خطی کتابخانه لیدن هلند، ش 680. or، نسخه عکسی کتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامی؛ حاجی‌خلیفه؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903؛ یعقوبی، البلدان؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Gregg De Young, "The Arabic textual traditions of Euclid's Elements", Historia mathematica, vol.11 (1984); idem, "The Latin translation of Euclid's Elements attributed to Gerard of Cremona in relation to the Arabic transmission", Suhayl, vol. 4 (2004); idem," New traces of the lost al- Hajjaj Arabic translations of Euclid's Elements", Physis, XXVIII (1991); Martin Klamroth, "Uber den arabischen Euklid", Zeitschrift der Deutschen Morgenl(ndischen Gesellschaft, 35 (1881), repr. in Islamic mathematics and astronomy, vol. 17/I, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort on the Main, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997; Fadl b. Hatim Nayrizi, Codex Leidensis 399,1. Euclidis Elementa ex interpretatione al-Hadschdschadschii cum commentariis al-Narizii, pt.1, fasc.1, ed. R. O. Besthorn and J. L. Heiberg, Copenhagen 1893, repr. in Islamic mathematics and astronomy, ed. Fuat Sezgin, Frankfort on the Main, Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997; George Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Fla. 1975; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- ; Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, Amsterdam 1981.