حَجّاجبن اَرْطاة نَخَعی کوفی، کنیهاش ابوارطاة، محدّث و قاضی و فقیه قرن دوم. محل و سال تولد او دانسته نیست، ولی به نوشته ذهبی (1401ـ1409، ج 7، ص 68)، وی در زمان حیات انسبن مالک (متوفی 93) و بنابراین، در اواخر قرن اول هجری متولد شده است. حجاج از برخی تابعین، از جمله عطاءبن ابیرباح، عمروبن شعیب، قَتادةبن دُعامة، زیدبن جبیر طائی و منصوربن مُعتمر، حدیث نقل کرده و از برخی، مانند مجاهد و زُهْری و مکحول، با اینکه حدیث نشنیده، روایت نموده است (رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 9، ص 133؛ ذهبی، 1401ـ 1409، ج 7، ص 69). کسانی چون حمادبن زید، سُفیان ثوری، هُشَیمبن بشیر، یزیدبن هارون، قیسبن سعد، استاد حجاج یعنی منصوربن معتمر و بسیاری دیگر از او روایت نقل کردهاند (رجوع کنید به خطیب بغدادی؛ ذهبی، همانجاها).حجاجبن ارطاة نخستین کسی بود که از سوی خلفای عباسی، قاضی بصره شد و به منصب قضای کوفه نیز رسید (خطیب بغدادی، ج 9، ص 137ـ139). وی در طراحی نقشه شهر بغداد در عصر منصور عباسی شرکت داشت و قبله مسجدجامع آن را تعیین کرد (رجوع کنید به همان، ج 9، ص 133؛ یاقوت حموی، ج 1، ص 681).بر پایه منابع، حجاج در شانزده سالگی فتوا میداده و از حافظان حدیث و فقیهان بزرگ کوفه بهشمار میرفته است (برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 9، ص 139؛ ابنخلّکان، ج 2، ص 55؛ ذهبی، 1374، ج 1، ص 186). با اینهمه، تعابیر رجالنویسانِ اهلسنّت در مورد وثاقت او آمیخته با نوعی ابهام و حتی تناقض است. در پارهای منابع متقدم، وی را به صداقت و دقت در ضبط احادیث ستودهاند، اما بسیاری از عالمان اهل سنّت، تدلیس* در حدیث و نقل احادیث مُرْسَل را به او نسبت داده و حتی او را اشتباهکار و محدّثی ضعیف توصیف کردهاند (برای نمونه رجوع کنید به عجلی، ج 1، ص 284؛ عقیلی، سفر1، ص 277،280؛ ابنابیحاتم، ج 3، ص 155ـ 156؛ ابنعماد، ج 1، ص 229). همچنین پارهای از اوصاف ناپسند اخلاقی، مانند غرور و تکبر، را به او نسبت دادهاند (رجوع کنید به عجلی، همانجا؛ خطیب بغدادی، ج 9، ص 139). برخی مؤلفان (برای نمونه رجوع کنید به امین، ج 4، ص 564؛ موسوعة طبقاتالفقهاء، ج 2، ص 112ـ113) احتمال دادهاند که قدح او از جانب برخی محدّثان، ناشی از دیدگاههای اعتقادی او بوده است.شرححالنویسان و رجالشناسان شیعه کمتر به ذکر حجاج پرداختهاند، ولی شیخطوسی (ص 133) بهنام حجاجبن ارطاة در شمار اصحاب امام باقر علیهالسلام و مرگ او در زمان ابیجعفر اشاره کرده و در شمار اصحاب امام صادق علیهالسلام (ص 192) نیز نام او را آورده است. بهنظر مامقانی (ج 18، ص 13)، نحوه تعبیر شیخطوسی به امامی بودن حجاج اشعار دارد. اگر مراد شیخطوسی از ابیجعفر، امام باقر علیهالسلام باشد، حجاج نمیتواند از اصحاب امام صادق علیهالسلام بهشمار رود (خوئی، ج 4، ص 231). شوشتری (ج 3، ص110) مراد از ابیجعفر را منصور، خلیفه عباسی، دانسته و بر آن است که در نسخه اصلیِ کتاب رجال طوسی پس از تعبیر ابیجعفر، کلمه علیهالسلام نبوده است. با این همه، حجاج احتمالا از اصحاب هر دو امام بوده است. قهپائی (ج 2، ص 83) حجاج را تنها از اصحاب امام باقر علیهالسلام دانسته است. با این همه، رجالنگاران و شرححالنویسان شیعی به وثاقت حجاج یا عدم وثاقت او تصریح نکردهاند و وضع او مجهول است (رجوع کنید به مامقانی؛ امین، همانجاها؛ خوئی، ج 4، ص 231ـ232).حجاجبن ارطاة در 145 (رجوع کنید به ذهبی، 1963ـ1964، ج 1، ص460) یا 149 (همو، 1374، ج 1، ص 187) یا 150 (ابنعماد، همانجا) در ری یا خراسان (رجوع کنید به ابنسعد، ج 6، ص 359؛ خطیب بغدادی، ج 9، ص 141ـ142) درگذشت.منابع : ابنابیحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن،1371ـ1373/1952ـ1953، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ ابنخلّکان؛ ابنسعد (بیروت)؛ ابنعماد؛ امین؛ خطیب بغدادی؛ خوئی؛ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلامالنبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛ همو، کتاب تذکرة الحفاظ، چاپ عبدالرحمانبن یحیی معلمی، ]مکه 1374[؛ همو، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علیمحمد بجاوی، قاهره 1963ـ 1964، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ شوشتری؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1415؛ احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه 1405/1985؛ محمدبن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت 1418/1998 ؛ عنایةاللّه قهپائی، مجمعالرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان 1384ـ 1387، چاپ افست قم ]بیتا.[؛ عبداللّه مامقانی، تنقیحالمقال فی علم الرجال، چاپ محییالدین مامقانی، قم 1423؛ موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، 1418ـ 1424؛ یاقوت حموی.