حجّ، سوره، بیست ودومین سوره قرآن کریم در ترتیب مصحف، و یکصد و سومین سوره در ترتیب نزول. این سوره پس از سوره نور و پیش از سوره منافقون نازل شده است (مقدمتان فی علوم القرآن، ص ۱۲، ۱۵؛ زرکشی، ج ۱، ص ۹۴؛ رامیار، ص ۵۸۵) و ۷۸ آیه دارد (برای آرای دیگر رجوع کنید به طبرسی، ج ۷، ص ۱۰۹؛ سیوطی، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۲۳۶). در مکی یا مدنی بودن آن میان مفسران اختلاف هست. برخی کل سوره را مدنی دانسته و آیات ۱۹ تا ۲۴ یا ۵۲ تا ۵۵ آن را مکی شمرده اند (رجوع کنید به طوسی، ج ۷، ص ۲۸۷؛ ابوالفتوح رازی، ج ۱۳، ص ۲۹۲؛ ثعالبی، ج ۲، ص ۳۹۲؛ ابن عادل، ج ۱۴، ص ۳). عده ای نیز تمام سوره را، به جز آیات ۱۹ تا ۲۴ آن، مکی دانسته اند (رجوع کنید به زمخشری، ج۳، ص۱۴۱؛ فخررازی، ج۲۳، ص ۳؛ نظام الاعرج، ج ۵، ص ۱۶۱؛ نیز برای آرای دیگر رجوع کنید به ابن عطیه، ج ۱۱، ص ۱۷۳؛ طباطبائی، ج ۱۴، ص ۳۳۸). به نظر می رسد منشأ اصلی این اختلاف، تفاوت ملاکهای تعیین مکی و مدنی بودن سوره ها در میان مفسران (رجوع کنید به سیوطی، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۳۷ـ۳۸، ۶۸ـ۷۰) و وجود موضوعات متنوع در این سوره است (رجوع کنید به ابن عاشور، ج ۱۷، ص ۱۸۳ـ۱۸۵). گفته اند که پنج آیه از این سوره نسخ شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن سلامه، ص ۱۲۷ـ۱۲۸؛ ابن حزم، ص ۴۶؛ میبدی، ج ۶، ص ۳۲۹)، اما به نظر می رسد که این گفته صحیح نیست (رجوع کنید به معرفت، ج ۲، ص ۳۷۱ـ۳۷۴). سبب نام گذاری این سوره به حج، امر خدا به ابراهیم علیه السلام ــو بنابه قولی پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله ــ برای دعوت عمومی مردم به حج در آیه بیست وهفتم و بیان برخی مناسک و احکام حج در آیه های بیست وپنجم تا سی وهفتم است؛ در تقسیم بندی سوره ها، این سوره را در شمار مَثانی (رجوع کنید به سوره*) آورده اند (رجوع کنید به سیوطی، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۲۲۴؛ رامیار، ص ۵۹۵).سوره حج با ذکر عظمت قیامت خطاب به همه مردم و ترسیم صحنه ای هول انگیز از آن آغاز می شود. سپس به بیان اوصاف و سرنوشت مؤمنان و گروههایی از کافران می پردازد : گروه اولِ کافران کسانی اند که بدون هیچ دانشی درباره صفات و افعال خدا، مجادله و از هر شیطان سرکشی پیروی می کنند و عاقبت، همان شیطان آنان را به عذاب آتش می کشاند. گروه دوم نیز، بدون آگاهی و بی هیچ رهنمود و کتاب روشنگری، به منظور گمراه کردن دیگران از مسیر حق، به جدال درباره خدا برمی خیزند. اینان که رؤسای مشرکان اند، در نهایت به خواری دنیا و عذاب آخرت گرفتار خواهند شد. گروه سوم نیز خدا را به زبان و در ظاهر می پرستند، چنان که با رسیدن خیری آرامش می یابند و با مصیبت و رنجی از خدا روی می گردانند؛ این عده نیز در دنیا و آخرت زیان کارند. درمقابل این سه گروه، مؤمنان قرار دارند که خداوند سرانجام، آنان را به جایگاهی نیکو وارد می کند (رجوع کنید به آیه های ۳ـ۱۶؛ طباطبائی، ج ۱۴، ص ۳۴۲، ۳۵۱).برای آیه نوزدهم این سوره، اسباب نزول متعددی گفته شده و به خصوص عبارت «هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَبوا فی رَبِّهِم...» در این آیه، تفسیرهای گوناگونی شده است. از جمله اینکه این آیه در شأن سه نفر از مسلمانان (حمزةبن عبدالمطلب، عبیدةبن حارث و علی بن ابی طالب) و سه نفر از کفار (عُتبة بن ربیعه، شَیبة بن ربیعه و ولیدبن عُتْبه)، که در جنگ بدر با یکدیگر مبارزه کردند، نازل شده است (رجوع کنید به طبری، ذیل آیه؛ واحدی نیشابوری، ص ۲۱۶ـ۲۱۷؛ فخررازی، ذیل آیه)؛ اما ظاهرآ معنای آیه عام و منظور از آن خصومت مؤمنان و کافران، با وجود تفاوت آرا در میان هریک از دو گروه، است. شاهد این مطلب آیه قبل از آن است که طبق آن، موجودات به دو گروه تقسیم شده اند: گروهی که بر خدا سجده می کنند و اهل توحید و اطاعت از او هستند و گروهی که اهل شرک و معصیت اند و مشمول عذاب خداوند می شوند. شاهد دیگر، آیات بیستم تا بیست وچهارم هستند که عاقبتِ این دو گروه را در بهشت و جهنم وصف می کنند (رجوع کنید به طبری، ذیل آیه؛ نیز رجوع کنید به طبرسی؛ ابن عاشور؛ طباطبائی، ذیل آیه).آیه های بیست وپنجم تا سی وهفتم این سوره به مطالبی درباره مسجدالحرام و نخستین تشریع حج و برخی احکام حج اختصاص دارد. وجوب حج و احکامی نظیر طواف خانه خدا و قربانی کردن در مناسک حج، از جمله مسائلی است که مفسران و فقیهان از این آیات استنباط کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی؛ ابن عربی مالکی، ذیل آیات؛ فاضل مقداد، ج ۱، ص ۳۱۲ـ۳۱۵؛ زحیلی، ذیل آیات؛ برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به حج*). به علاوه، مفسران درباره مخاطب فعل امر در عبارت «و اذّن فی الناس بالحج...» در آیه بیست وهفتم اختلاف دارند. بیشتر مفسران مخاطب آن را حضرت ابراهیم و برخی پیامبر اسلام دانسته اند (طبرسی؛ فخررازی، ذیل آیه)، ضمن آنکه طبق حدیث معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام این آیه در سال دهم هجرت نازل شد و در پی آن پیامبر فرمان داد تا اعلام حج کنند (کلینی، ج ۴، ص ۲۴۵).آیه سی ونهم این سوره نخستین آیه ای است که در باب جهاد نازل شده است (آلوسی، ذیل آیه، برای آگاهی از آرای دیگر رجوع کنید به همانجا). در آغاز اسلام که مشرکان مکه مسلمانان را به شدت آزار و شکنجه می کردند، مسلمانان مرتبآ از این مسئله نزد پیامبر شکایت می کردند و پیامبر آنان را به صبر فرامی خواند از آنرو که هنوز مأمور به جهاد و مبارزه نشده است، تا اینکه پس از هجرت، این آیه نازل شد و به مسلمانان اجازه دارد جهاد و در برابر مشرکان از خود دفاع کنند (طبرسی؛ فخررازی؛ قرطبی؛ طباطبائی، ذیل آیه؛ قس طبری؛ سیوطی، ۱۴۲۱، ذیل آیه که اسباب نزول دیگری برای آیه ذکر کرده اند). در آیه چهلم، حفظ جامعه دینی از شر دشمنان، به مثابه حکمت تشریع جهاد بیان شده است، به گونه ای که اگر خدا دفع برخی مردم را به دست برخی دیگر مقرر نمی کرد، اثری از عبادتگاههای هیچ دینی بر روی زمین باقی نمی ماند؛ اگرچه ممکن است معنای آیه اعم از جهاد و بیانگر سنّت جاریِ دفاع از خود در میان انسانها باشد (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به طباطبائی؛ فضل اللّه، ذیل آیه). در این آیه، واژه صَلَوات (جمع صلوة)، که به کنیسه های یهودیان اشاره دارد، برخلاف کاربرد گسترده آن در قرآن (رجوع کنید به سیوطی، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص ۱۴۸ـ۱۴۹)، به معنای محلهای خواندن نماز به کار رفته است (زمخشری؛ طبرسی، ذیل آیه).در آیات بعدی، به منظور تسلای خاطر و زدودن اندوه از پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله و سلم (آلوسی، ج ۱۷، ص ۱۶۵؛ طباطبائی، ج ۱۴، ص ۳۸۷)، از تکذیب پیامبران از سوی امتهای پیشین و پیامدها و عذابهای دنیویِ تکذیب آنان سخن می رود و در ادامه، جنبه اِنذار در رسالت پیامبر گرامی اسلام و سرانجامِ دو گروه مؤمن و کافر بیان می گردد (رجوع کنید به آیه های ۴۲ـ۵۱).روایاتِ سببِ نزول آیه پنجاه و دومِ سوره حج، آن را با افسانه غَرانیق مرتبط کرده اند که بحثهای فراوان کلامی درباره وحی در پی داشته است. بر پایه این روایات، شیطان در وحی آیاتی از سوره نجم دخالت کرد و عباراتی در مدح بتهای اهل مکه بر زبان پیامبر اکرم جاری ساخت و پیامبر پس از آگاهی از این امر بسیار اندوهگین شد؛ ازاین رو، به منظور تسکین اندوه پیامبر، آیه ۵۲ سوره حج نازل شد و به وی اطمینان داد که خدا القائات شیطان را باطل می کند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۲۰۵؛ طبری، ذیل آیه؛ واحدی نیشابوری، ص ۲۱۷ـ۲۱۸)؛ اما بسیاری از مفسران و متکلمان، با توجه به اصولی چون عصمت، یا این روایات را ساختگی دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به طبرسی؛ فخررازی؛ طباطبائی، ذیل آیه) یا به فرضِ صحت روایات، آنها را تأویل کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به علم الهدی، ص۱۷۰ـ۱۷۳؛ قرطبی، ذیل آیه). برخی منابع شیعی روایت دیگری در مورد سبب نزول این آیه ذکر کرده اند (رجوع کنید به فیض کاشانی؛ حویزی، ذیل آیه). برخی مفسران از عطف واژه نبی به رسول در این آیه، استنباط کرده اند که رسالت و نبوت دو امر متفاوت با یکدیگرند (رجوع کنید به زمخشری؛ فخررازی؛ طباطبائی، ذیل آیه).آیات پنجاه وپنجم تا پنجاه ونهم مجدداً به مسئله معاد و بیان عاقبت کافران و مؤمنان بازمی گردد. در این آیات، کسانی که در راه خدا از مکه به مدینه هجرت کرده و کشته شده یا مرده اند، به رزقی نیکو و جایگاهی پسندیده وعده داده شده اند. آیه شصتم نیز دلالت بر آن دارد که خدا مؤمنان را برای معامله به مثل در برابر اهل ظلم یاری می کند. این آیه که با وعده یاری خداوند، مؤمنان را به جهاد و مبارزه تشویق می کند، با آیات سی وهشتم تا چهل ویکم همین سوره در ارتباط است (رجوع کنید به ابن عاشور؛ طباطبائی، ذیل آیه). در ادامه، حقْ بودنِ خداوند و باطل بودن همه معبودانِ مشرکان و نیز نشانه هایی از قدرت خدا ذکر می گردد (رجوع کنید به آیه های ۶۲ـ۶۶).در آیه هفتادوسوم، همه مردم به گوش دادن مَثَلی فراخوانده می شوند. اگرچه ممکن است در نگاه نخست مَثَلی در این آیه دیده نشود (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به زمخشری؛ فخررازی، ذیل آیه)، آیه بیانگر آن است که معبودان دروغین، حتی اگر دست به دست یکدیگر دهند، از آفرینش موجود کوچکی مانند مگس نیز ناتوان اند و بالاتر آنکه اگر این مگس چیزی از آنان برباید، قادر به پس گرفتن آن نیستند. عبارت «... ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطلوب»، که مراد از آن در این آیه ناتوانی بتان و بت پرستان است (رجوع کنید به قرطبی، ذیل آیه)، در حکم مَثَل سایر درآمده است و برای اشاره به ناتوانی دو چیز یا دو کس که به یکدیگر ارتباط دارند، به کار می رود (حکمت، ص ۷۴، ۲۴۱؛ نیز رجوع کنید به سیوطی، ۱۳۶۳ش، ج ۴، ص ۵۲).آیه هفتادوهفتم، مؤمنان را به چند چیز فرمان می دهد : «اِرْکَعوا وَاسْجُدُوا» که مراد از آن ادای نماز است؛ «اُعْبُدوا رَبَّکُم» که منظور از آن انجام دادن سایر عبادات مانند حج و روزه است؛ و «اِفْعَلوا الْخَیرَ» که مراد از آن عمل به دیگر احکام شرعی و رعایت اصول اخلاقی در برخورد با مردم است که برپا داشتن آنها صلاح فرد و جامعه را ضمانت می کند. بنابراین، این آیه اجمالا همه دستورهای اسلام را شامل می شود (ابن عاشور؛ طباطبائی، ذیل آیه؛ نیز رجوع کنید به طبرسی؛ فخررازی، ذیل آیه).در آیه پایانی سوره حج، ابراهیم علیه السلام پدر مسلمانان خوانده شده و آمده است که خدا امت مسلمان را قبل از نزول قرآن و نیز در قرآن «مُسلمین» نامیده است (ابن عاشور؛ طباطبائی، ذیل آیه؛ قس فخررازی، ذیل آیه). این آیه با توجه به ذکر عبارت «ما جَعَلَ عَلَیکُم فِی الدّینِ مِنْ حَرَجٍ» در آن، از مهم ترین مستندات قرآنیِ قاعده فقهی لاحَرَج* در میان فقهاست (رجوع کنید به موسوی بجنوردی، ج ۱، ص ۲۰۹ـ۲۱۰؛ مکارم شیرازی، ج ۱، ص ۱۶۲ـ۱۶۴). سوره با امر به اقامه نماز و پرداخت زکات و اعتصام به خدا و نیز بیان ولایت و نصرت او پایان می یابد.سوره حج را از سوره های عجیب قرآن دانسته اند، زیرا در آن آیات مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، سفری و حضری و غیر آنها جمع شده است (رجوع کنید به قرطبی، ج ۱۲، ص ۱؛ سیوطی، ۱۳۶۳ش، ج ۴، ص ۱۵۴ـ۱۵۵). ابن تیمیه (ج ۵، ص ۲۱۹) این سوره را دربردارنده منازل سیرالی اللّه دانسته، چنان که در آن توحید و حکمت و موعظه آمده و به طور موجز به همه واجبات و مستحبات دین اشاره شده است. بنابر روایتی از پیامبر اکرم، این سوره به دلیل وجود دو سجده در آن، بر سوره های دیگر برتری یافته است (رجوع کنید به قرطبی، همانجا). برخی فضائل و آثار و پاداشهای تلاوت این سوره در احادیث و کتابهای تفسیر آمده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه، ص ۱۰۷؛ طبرسی، ج ۷، ص ۱۰۹؛ سیوطی، ۱۴۲۱، ج ۶، ص ۵؛ آقانجفی، ص ۹۱).
منابع : علاوه بر قرآن؛ محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الآیات و خواصّ تمامی سوره های قرآن کریم، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ش؛ محمودبن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت : داراحیاءالتراث العربی، ]بی تا.[؛ ابن بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش؛ ابن تیمیه، التفسیر الکبیر، چاپ عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابن حزم، الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، چاپ عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛ ابن سعد (بیروت)؛ ابن سلامه، الناسخ و المنسوخ من کتاب اللّه عزوجل، چاپ زهیر شاویش و محمد کنعان، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛ ابن عادل، اللباب فی علوم الکتاب، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ ابن عاشور (محمدطاهربن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴؛ ابن عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۸/ ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن عطیه، المُحَرّر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز، ج ۱۱، ]رباط[ ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش؛ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶؛ علی اصغر حکمت، امثال قرآن: فصلی از تاریخ قرآن کریم، تهران ۱۳۳۳ش؛ عبدعلی بن جمعه حویزی، کتاب تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ]۱۳۸۳ـ ۱۳۸۵[؛ محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ش؛ وهبه مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸؛ محمدبن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ زمخشری؛ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ]قاهره ۱۹۶۷[، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛ همو، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۱؛ طباطبائی؛ طبرسی؛ طبری، جامع؛ طوسی؛ علی بن حسین علم الهدی، تنزیه الانبیاء، چاپ فاطمه قاضی شعار، تهران ۱۳۸۰ش؛ مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن، چاپ محمدباقر بهبودی، چاپ افست تهران ۱۳۸۴ـ۱۳۸۵؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، أو، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ محمدحسین فضل اللّه، من وحی القرآن، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، چاپ حسین اعلمی، بیروت [?۱۳۹۹/ ۱۹۷۹[؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، ]بی تا.[؛ کلینی؛ محمدرضا مظفر، اصول الفقه، قم : مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ]بی تا.[؛ محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲؛ مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/۱۹۷۲؛ ناصر مکارم شیرازی، القواعد الفقهیة،قم۱۴۱۱؛ حسن موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، نجف ۱۹۶۹ـ۱۹۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۲؛ احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدةالابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش؛ حسن بن محمد نظام الاعرج، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، چاپ زکریا عمیرات، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶؛ علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت ۱۹۸۵.