حبیب بن موسی امامزاده

حبیب‌بن موسی، امامزاده، مقبره و زیارتگاهی معتبر از سده هفتم در کاشان. این بنا در محله پشتْمشهد در خیابان امام‌خمینی قرار دارد و طبق کتیبه درِ ورودی، منسوب به حبیب‌بن موسی‌بن جعفر علیه‌السلام است (نراقی، ص 111)، لیکن قمی (ج 2، ص 80) نسبت آن را به فرزندان امام محمدباقر علیه‌السلام محتمل دانسته است.تاریخ بنای مقبره، بر محراب سفالین کوچکی که اینک در موزه ملی ایران (دوران اسلامی) به شماره 3289 نگهداری می‌شود، به عدد 668 و به حروف ششصد و هفتاد نقش شده است. احتمالا بنای اولیه مقبره، مانند دیگر بقاع کاشان، متعلق به پیش از سده ششم و هفتم است. چون شاه عباس اول (حک : 996ـ 1038) دودمان صفویه را اولاد صاحب این بقعه می‌دانسته، این بقعه بسیار مورد توجه او بوده است (نراقی، ص 107ـ 108). در دوره صفوی، پس از اینکه این مکان مدفن شاه عباس اول گردید (رجوع کنید به اسکندرمنشی، ج 3، ص 1079؛ اسکندرمنشی و واله‌اصفهانی، ص 31)، بر بنا و تزیینات آن افزوده شد (نراقی، همانجا). در دوره‌های زند و قاجار نیز بخشهایی به بنا الحاق گردید (شریف، ص 45). این بنا در 1314ش در فهرست آثار ملی ایران، به شماره 352، به ثبت رسید. در 1326ش انجمن آثار ملی، با تأیید وجود مدفن شاه عباس اول در آنجا، بر آن شد که آرامگاهی برای او بنا کند که محقق نگردید (بحرالعلومی، ص 821ـ823؛ نراقی، ص 339).از جزئیات ساخت بنای اولیه اطلاعی در دست نیست. تنها اثر باقیمانده از قرن هفتم در این بنا، پوشش کاشی‌کاری سطح مزار است (رجوع کنید به شریف، ص 42) که شامل کاشیهای کوکبی شش ضلعی (ویلبر، ص 122)، خشتی سرمه‌ای و محرابی‌شکل است که به موزه ملی ایران منتقل شده است. این کاشیها و محراب قدیمی بقعه کار علی‌بن محمدبن‌طاهر، از خاندان ابوطاهر کاشی، است (شریف، همانجا). ضریح برنجی روی مرقد نیز در 1327ش ساخته شده است (نراقی، ص 109).بنای فعلی آرامگاه صحن مستطیل شکلی است که رواقهایی از اتاقهای بزرگ و کوچک، در دو طبقه، آن را احاطه کرده‌اند. در ضلع شمالی، پیش‌طاقی با تزیینات آجرکاری قرار دارد. بناهای اطراف صحن به‌تدریج به بنای اولیه اضافه شده‌اند. غرفه‌های طبقه اول مدفن علما و بزرگان است. در جانب شمالی صحن، ایوان بلندی ساخته شده که سقف آن مقرنس‌کاری و دیوارهای آن نقاشی شده است. ورودی بقعه در وسط ایوان قرار گرفته است. این مدخل، درِ چوبی کنده‌کاری شده‌ای به تاریخ 1292 دارد. در هریک از دو گوشوار ایوان، اتاقهایی ساخته شده است (همان، ص 109، تصویر، ص 111؛ سلمانی‌آرانی، ص 222). تزیینات داخل بقعه به‌تدریج از بین رفته است. در هر طرف ایوان مناره‌ای با بدنه کاشی‌کاری شده دیده می‌شود که تا نیمی از ارتفاع، به رواقها متصل‌اند (نراقی، ص 108، تصویر).در ضلع جنوبی صحن، مسجدی قراردارد که سرداب آن مدفن شاه عباس اول است. سنگ سیاه مزار احتمالا از قفقاز آورده شده و بر آن آیةالکرسی، به خط نسخ محمد محلاتی، حک شده است (شریف، همانجا؛ نراقی، ص 112). در سرداب، دو قبر دیگر هم هست که بنابر کتیبه روی دیوار با تاریخ 1001، یکی از آنها متعلق به محمدبن طاهربن خواجه میرولی نیشابوری، واقف این مسجد است (نراقی، همانجا).در ضلع شمالیِ صحن، مقبره‌ای از دوره محمدشاه قاجار، متعلق به سید محمدتقی پشت‌مشهدی، از علمای کاشان، با تزیینات و نقاشیهای چشمگیر قرار دارد (شریف، ص 42، 45؛ نراقی، ص 111؛ نیز رجوع کنید به پشت‌مشهدی*، سادات). در گذشته این بقعه موقوفات و متولی و خدمه جداگانه داشته است (رجوع کنید به ضرابی، ص 439). در ضلع شرقی صحن نیز آرامگاه بزرگ دیگری، متعلق به فقیه مشهور کاشان، میرسیدعلی یثربی (متوفی 1338ش)، بنا گردیده است (رجوع کنید به نراقی، ص 112؛ سلمانی‌آرانی، همانجا).منابع : اسکندرمنشی؛ اسکندرمنشی و محمدیوسف واله‌اصفهانی، ذیل تاریخ عالم‌آرای عباسی، چاپ سهیلی خوانساری، تهران 1317ش؛ حسین بحرالعلومی، کارنامه انجمن آثار ملّی، تهران 1355ش؛ حبیب‌اللّه سلمانی‌آرانی، سیمای کاشان، قم 1375ش؛ علی شریف، راهنمای آثار و بناهای تاریخی شهرستان‌کاشان، کاشان : اداره‌فرهنگ‌وهنر شهرستان کاشان، ]بی‌تا.[؛ عبدالرحیم ضرابی، تاریخ کاشان، چاپ ایرج افشار، تهران 1356ش؛ عباس قمی، منتهی‌الآمال، تهران 1331ـ1332ش، چاپ افست تهران ]بی‌تا.[؛ حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، 1374ش؛ دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش.