حبیب بن مُظاهر، از یاران امام علی و امام حسین علیهماالسلام و از شهدای کربلا، ملقب به اسدی و منسوب به قبیله بنی اسد. در منابع متقدم نام پدر او گاه به صورت مُظاهر (رجوع کنید به طبری، ج ۵، ص ۳۵۲، ۳۵۵، ۴۱۶ و جاهای دیگر) و گاه به صورت مُظَهَّر (رجوع کنید به بلاذری، ج ۲، ص ۴۶۲، ۴۷۸،۴۸۰ و جاهای دیگر؛ دینوری، ص ۲۵۶؛ ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص ۲۲۴) و در برخی مُطَهَّر (رجوع کنید به ابن اعثم کوفی، ج ۵، ص ۲۸، ۳۴، ۸۷ و جاهای دیگر؛ ابن اثیر، ج ۴، ص۲۰، ۵۹، ۶۲ و جاهای دیگر) ذکر شده است. سمعانی (ج ۵، ص ۳۳۱) نیز وصف او را ذیل مُظَهَّری آورده، اما مامقانی (۱۴۲۳، ج ۱۷، ص ۳۹۴ـ۳۹۵، ص ۲۵۲)، با استناد به آنچه در زبانها و زیارات مشهور است، مُظاهر را صحیح شمرده و گفته است «مظهر» همان مُظاهر بوده که، بنابر رسم الخط متداول آن زمان، بدون الف نوشته شده است. ابن کلبی (ج ۱، ص ۱۷۰) نسب کامل او را آورده است.به گفته ابن حجر عسقلانی (ج ۲، ص ۱۴۲)، حبیب پیامبر را درک نموده، اما شیخ طوسی (ص۶۰، ۹۳، ۱۰۰) او را تابعی و از اصحاب امام علی، امام حسن و امام حسین علیهم السلام ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به ابن داوود حلّی، ص ۴، ۷). همچنین علامه حلّی (ص ۱۳۲) او را با وصف مشکور مدح کرده است که دلالت بر وثاقت وی دارد (رجوع کنید به مامقانی، ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳، ج ۲، ص ۲۴۶). حبیب با حضرت علی علیه السلام به کوفه رفت و از یاران خاص آن حضرت به شمار می آمد و در تمام جنگها همراه وی بود (سماوی، ص ۱۰۱). در کتاب الاختصاص (ص ۳)، حبیب بن مظاهر و میثم تمار و رُشَید هَجَری از یاران برگزیده امام علی شمرده شده اند. کشی (ص ۷۸ـ۷۹) در روایتی که محمدبن عبداللّه بن مهران کرخی (رجوع کنید به نجاشی، ص ۳۵۰) در سلسله سند آن آمده، خبری آورده دالّ بر اینکه حبیب از اخبار غیبی و سرانجام خویش آگاه بوده است (نیز رجوع کنید به خوئی، ج ۴، ص ۲۲۳ که سند روایت را ضعیف دانسته است).پس از مرگ معاویه (سال ۶۰)، حبیب و جمعی از بزرگان شیعیان کوفه، همچون سلیمان بن صُرَد، مسیب بن نَجَبَه و رفاعةبن شداد بَجَلی، از بیعت با یزید خودداری کردند و برای امام حسین نامه نوشتند و آن حضرت را برای قیام برضد امویان به کوفه دعوت کردند (بلاذری، ج ۲، ص ۴۶۲؛ طبری، ج ۵، ص ۳۵۲؛ ابن اعثم کوفی، ج ۵، ص ۲۸؛ مفید، ج ۲، ص ۳۷) و زمانی که مسلم بن عقیل به کوفه آمد، به یاری او شتافتند (رجوع کنید به طبری، ج ۵، ص ۳۵۵؛ ابن اعثم کوفی، ج ۵، ص ۳۴). به نوشته سماوی (ص۱۰۲)، حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسَجه در کوفه برای امام بیعت می گرفتند تا اینکه عبیداللّه بن زیاد به آنجا رفت و مردم کوفه از یاری مسلم دست کشیدند و از گرد او پراکندند. خاندان حبیب و مسلم بن عوسجه نیز آن دو را پنهان کردند تا اینکه مخفیانه از شهر گریختند و در کربلا به امام حسین پیوستند.حبیب و دیگر یاران امام حسین علیه السلام از پذیرفتن امان نامه دشمن خودداری کردند و استدلالشان این بود که اگر حسین کشته شود، ما عذری نزد رسول خدا نخواهیم داشت (کشی، ص ۷۹). در کربلا، زمانی که حبیب کمی یاران امام را دید، به اذن وی نزد قبیله ای از بنی اسد رفت و آنان را به یاری امام دعوت کرد. عده ای دعوت او را پاسخ گفتند، اما عمرسعد با فرستادن سپاهی، مانع از پیوستن آنان به امام شد (بلاذری، ج ۲، ص۴۸۰؛ ابن اعثم کوفی، ج ۵، ص۹۰ـ۹۱؛ اخطب خوارزم، ج ۱، ص ۳۴۵ـ۳۴۶). در عصر تاسوعا، حبیب به قصد موعظه سپاه دشمن که می خواستند به خیمه های امام حمله کنند، به ذکر اوصاف امام و یارانش پرداخت و ایشان را از جنگ برحذر داشت، ولی عزرةبن قیس سخنان او را حمل بر خودستایی کرد (بلاذری، ج ۲، ص ۴۸۴؛ طبری، ج ۵، ص ۴۱۶ـ۴۱۷؛ ابن اعثم کوفی، ج ۵، ص ۹۵؛ اخطب خوارزم، ج ۱، ص ۳۵۳). در شب عاشورا، هلال بن نافع، حبیب را از نگرانی زینب دختر امام علی، درباره وفاداری یاران امام آگاه ساخت. هلال و حبیب، اصحاب امام حسین را گرد آوردند و همگی نزد امام رفتند و اعلان کردند که تا آخرین قطره خون خود از خاندان پیامبر حمایت خواهند کرد (موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، ص ۴۰۷ـ۴۰۸؛ حائری مازندرانی، ص ۳۱۹ـ۳۲۰).امام حسین علیه السلام در روز عاشورا حبیب را فرمانده جناح چپ سپاه خود قرار داد (بلاذری، ج ۲، ص ۴۸۷؛ دینوری، همانجا؛ طبری، ج ۵، ص ۴۲۲؛ مفید، ج ۲، ص ۹۵). وقتی امام حسین برای سپاه عمرسعد موعظه می کرد، شمربن ذی الجوشن سخنانی جسارت آمیز بر زبان آورد که پاسخ صریح حبیب را در پی داشت (رجوع کنید به طبری، ج ۵، ص ۴۲۴ـ۴۲۵؛ مفید، ج ۲، ص ۹۸؛ اخطب خوارزم، ج ۱، ص ۳۵۸). هنگام شهادت مسلم بن عوسجه، امام حسین و حبیب در کنار او حاضر شدند و مسلم از حبیب قول گرفت که تا سرحد جان در کنار امام بجنگد (طبری، ج ۵، ص ۴۳۵ـ۴۳۶). کشی (همانجا) در وصف حالت حبیب بن مظاهر در روز عاشورا، آورده است که هرچه به لحظه شهادتش نزدیک می شد، چهره اش بشاش تر می گردید و با یارانش بیشتر مزاح می کرد، به گونه ای که اعجاب ایشان را برانگیخت. هنگامی که امام حسین علیه السلام برای ادای نماز ظهر مهلت خواست، حُصَین بن تمیم به امام اهانت کرد؛ این بار نیز حبیب به او پاسخ داد و در پی آن، بین حبیب و سپاه دشمن مبارزه سختی درگرفت و او جمعی از ایشان را کشت (رجوع کنید به ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۱۰۳؛ مجلسی، ج ۴۵، ص ۲۷). آنگاه بدیل بن صریم عَقَفانی به حبیب حمله کرد و او را مجروح ساخت و در نهایت، حصین بن تمیم سر از بدنِ حبیب جدا کرد (بلاذری، ج۲، ص۴۹۴؛ طبری، ج ۵، ص ۴۳۹ـ۴۴۰؛ اخطب خوارزم، ج ۲، ص ۲۲).وقتی حبیب به شهادت رسید، امام حسین او را ستود و در حقش دعا کرد (قندوزی، ج ۳، ص ۷۱؛ نیز رجوع کنید به طبری، ج ۵، ص۴۴۰). پس از اتمام درگیری، گروهی از قبیله بنی اسد اجساد اصحاب سیدالشهدا، از جمله حبیب بن مظاهر، را در مقبره ای دسته جمعی به خاک سپردند (مفید، ج ۲، ص ۱۱۴، ۱۲۶). نام حبیب در زیارت معروف به زیارت ناحیه و نیز زیارت امام حسین علیه السلام در ماه رجب آمده است (رجوع کنید به ابن مشهدی، ص۴۹۳؛ ابن طاووس، ج۳، ص۷۸، ۳۴۴؛ مجلسی، ج۴۵، ص۷۱).در کتابهای فقهی شیعه، روایتی از حمادبن عثمان از حبیب بن مظاهر از ابوعبداللّه علیه السلام درباره طواف حج آمده (برای نمونه رجوع کنید به ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۳۹۵؛ حرّ عاملی، ج ۱۳، ص ۳۷۹) که به احتمال بسیار، وی غیر از حبیب بن مظاهر اسدی است (رجوع کنید به مامقانی، ۱۴۲۳، ج ۱۷، ص ۳۹۶ـ۳۹۷؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۳۹۵، پانویس ۱؛ شوشتری، ج ۳، ص۱۰۰؛ خوئی، ج ۴، ص ۲۲۳)، اما حرّ عاملی (ج ۱۳، ص۳۷۹، پانویس ۱) مراد از ابوعبداللّه را امام حسین علیه السلام و حبیب بن مظاهر را صحابی مقتول او در کربلا دانسته است.
منابع : ابن اثیر؛ ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷؛ همو، کتاب من لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییزالصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳ش؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ]بی تا.[؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶؛ ابن کلبی، جمهرةالنسب، ج ۱، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛ ابن مشهدی، المزارالکبیر، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹؛ الاختصاص، ]منسوب به[ محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ]بی تا.[؛ موفق بن احمد اخطب خوارزم، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی، چاپ محمد سماوی، ]قم[ ۱۳۸۱ش؛ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰؛ مهدی حائری مازندرانی، معالی السِّبطین فی احوال الحسن و الحسین علیهماالسلام، قم ۱۴۲۵؛ حرّعاملی؛ خوئی؛ احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره ۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ محمد سماوی، اِبصارالعین فی انصارالحسین علیه السلام، چاپ محمدجعفر طبسی، ]قم[ ۱۳۷۷ش؛ سمعانی؛ شوشتری؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصةالاقوال فی معرفةالرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، ]قم[ ۱۴۱۷؛ سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع الموَدَّة لِذَویِ القُربی، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶؛ محمدبن عمرکشی، اختیار معرفةالرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛ عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ ؛ همو، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۳؛ مجلسی؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، قم ۱۴۱۳؛ موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام، اعداد لجنةالحدیث، معهد تحقیقات باقرالعلوم علیه السلام، قم: دارالمعروف، ۱۳۷۴ش؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.