حبوبی ابوعلی حسن بن حارث خوارزمی

حُبوبی، ابوعلی حسن‌بن حارث خوارزمی، ریاضی‌دان، فقیه و قاضی ایرانی فعال در نیمه دوم سده چهارم. نام و نسب و نسبت وی در متون، مختلف است. در آغاز نسخه‌ای از کتاب الاستقصاء وی در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش 5239، گ 1پ)، نام مؤلف «ابوعلی الحسن‌بن حرب الحُبوبی» آمده که احتمالا حرب، مُصَحّفِ حرِث (حارث) است. در نسخه دیگری از این اثر در همین کتابخانه، در موضع مشابه (ش 2ر5522، گ 1پ)، «الحسن‌بن الحرث الخیوقی» آمده، اما به نظر می‌رسد در اصل «الحبوبی» بوده و بعدها فرد دیگری آن را به «الخیوقی» (منسوب به خیوه، شهری در نزدیکی خوارزم قدیم) تغییر داده است. نسبت حبوبی در فهرست کتابخانه نیز به صورت خیوقی ثبت شده است (رجوع کنید به گلچین‌معانی، ج 8، ص 26ـ27، 376ـ 377؛ فکرت، ص 46). همچنین در نسخه‌ای خطی از استخراج الاوتار ابوریحان بیرونی* (کتابخانه دانشکده لیدن، ش 1012)، از ابوعلی یک بار به صورت «قاضی ابی‌علی الحسین‌بن الحرث الحبوبی» و هشت سطر پایین‌تر به صورت الجنوبی یاد شده است (ابوریحان بیرونی، 1355ش، ص 19). درنتیجه سوترــکه نخست با استناد به نسخه شماره 986 کتابخانه بودلین دانشگاه آکسفورد، نام او را حسن‌بن حارث حَبوبی خوانده بود (1900، ص 197، ش 491)ــ در ترجمه آلمانی استخراج الاوتار صورت حسین‌بن حارث جنوبی را با تردید پذیرفت (رجوع کنید به همو، 1910ـ1911، ص 17). فلوگل نیز، در تصحیح کشف الظنون حاجی‌خلیفه (ج 1، ص 274)، ضبط جنوبی را بر حبوبی ترجیح داده است (قس همان، چاپ بیروت، ج 1، ستون 80، که در متن «حبوبی» آمده است). اما با توجه به نسخه‌ای از نامه ابوالوفای بوزجانی* به حبوبی، که در آن وی را «الفقیه ابوعلی الحسن‌بن حارث الحبوبی» خطاب کرده است (رجوع کنید به کندی و موالدی، ص 20) و نیز ذکر نام وی در کهن‌ترین نسخه مفتاح‌الحساب غیاث‌الدین جمشید کاشانی با عنوان «ابی‌علی‌الحسن» (گ 115ر، 117ر) یا «ابی‌الحسن» (گ 116ر) بن الحارث حبوبی، پژوهشگران ضبط حُبوبی را بر دیگر صورتها ترجیح داده‌اند.درباره خاستگاه حبوبی اطلاعی نیست، جز آنکه در نسخه‌های الکامل ابن‌اثیر، در ضمن حوادث سال 279، از رباطی در نزدیکی شهر خوارزم به‌نام حبوبه/ جبوه/ حیوه یاد شده است و چه‌بسا صورت اصلی آن حبوبه، و حبوبی منسوب بدانجا باشد، هرچند که مصححان الکامل غالبآ صورت جبوه را بر دو صورت دیگر ترجیح داده‌اند (رجوع کنید به ابن‌اثیر، 1385ـ 1386، ج 7، ص 459، نیز رجوع کنید به همان، چاپ محمد یوسف دقاق، ج 6، ص 372).درباره زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست. براساس برخی شواهد و قراینی چون نامه‌نگاریهایش با بوزجانی (رجوع کنید به ابونصر عراق، ص 2؛ کندی و موالدی، همانجا) و نیز ذکر اثباتهایی از وی در استخراج الاوتار (رجوع کنید به ادامه مقاله)، به احتمال بسیار دوره فعالیتهای علمی او نیمه دوم سده چهارم بوده است. بروکلمان ()ذیل(، ج 1، ص 857) و برخی فهرست‌نگاران (مثلا گلچین معانی، ج 8، ص 26ـ27) ــبا استناد به اینکه در آغاز برخی نسخه‌های الاستقصاء حبوبی (از جمله نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 5239) از اهدای این کتاب به آتسز خوارزمشاه (حک : 521ـ551) سخن به میان آمده است ــ حبوبی را، به‌اشتباه، از دانشمندان سده ششم دانسته‌اند؛ اما در برخی دیگر از نسخ الاستقصاء، نام خوارزمشاهی که حبوبی اثر خود را به وی تقدیم کرده، ذکر نشده و پیداست که واژه «آتسز» از افزوده‌های کاتبان است. احتمالا حبوبی لقب خوارزمشاه را برای یکی از دو فرزند دانش‌دوست مأمون‌بن مأمون خوارزمشاه (بنیان‌گذار دولت خوارزمشاهیان آل مأمون)، یعنی ابوالحسن علی (حک : 387ـ ح 390) یا ابوعلی مأمون (حک 390:ـ407)، به‌کار برده، زیرا حبوبی رساله‌ای نیز به نام ابوالحسن (یا ابوالحسین) احمدبن محمد سهلی (سهیلی) خوارزمی، وزیر دانشور و دانش‌دوست این خاندان، نوشته بوده است (ابن‌عدیم، ج 3، ص 1108).آثار حبوبی عبارت‌اند از: 1)الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب، یا به اختصار الاستقصاء، درباره حساب وصایا (برای دست‌نویسها رجوع کنید به سوتر، 1900؛ بروکلمان، همانجاها؛ سزگین، ج 5، ص 336؛ اوکتایی، ج 3، ص 203؛ گلچین معانی؛ فکرت، همانجاها). کحاله (ج 3، ص 214) نام این کتاب را الاحتساب آورده است. الاستقصاء تقریبآ به سبک جبر و مقابله محمدبن موسی خوارزمی* نوشته شده، با این تفاوت که در الاستقصاء شمار مثالها اندک است، اما هر مثال با روشهای گوناگون حل شده است. حبوبی به کتاب خوارزمی توجه خاص داشته و در برخی موارد به اشکالات آن اشاره کرده، که به نظر وی یا از نویسنده است یا از کاتب (نسخه خطی، ش 5239، گ 23پ). در مواردی نیز اشکال موردنظر حبوبی حتی به متن چاپی کتاب خوارزمی نیز راه یافته است (رجوع کنید به خوارزمی، ص 70ـ71).حبوبی در دیباچه الاستقصاء (نسخه خطی، ش 5239، گ 1پ ـ 2ر) ویژگی آن را چنین یاد کرده است: «من در این کتاب حل مسائل وصایا را با بهره‌گیری از روشهای حساب جبر و مقابله و روشهای هندسی و به کارگیری روش خَطَأین، دینار و درهم، خطوط و سطوح شرح داده‌ام. چندی از این روشها را از پیشینیان برگرفته‌ام... و چندی دیگر از روشها را خود بر پایه اصول قدما و پیروی از روشهای آنان به دست آورده‌ام و در این کتاب از آوردن نمونه‌ها و فروعِ بسیار، دوری گزیده‌ام ازآن‌رو که هدف، ذکر روشها بود.» از این میان، روش سطوح، موردتوجه غیاث‌الدین جمشید کاشانی* قرار گرفته، زیرا وی در بخش حساب وصایای کتاب مفتاح‌الحساب، در حل سه مثال از روش حبوبی نیز در کنار روش جبر و مقابله* استفاده کرده است (رجوع کنید به ص255ـ256، 258؛ قس حبوبی، نسخه‌خطی، ش 5239، گ 21پ).2) کتاب السهلی، درباره مذهب شافعی و حنفی، که حبوبی آن را به درخواست ابوالحسن سهلی و به نام وی نوشت (ابن‌عدیم، ج 3، ص 1108).3) دو برهان بر یک قضیه هندسی در کتاب استخراج الاوتار بیرونی. اگر خط شکسته ABC با دو ضلع نابرابر AB و BC، در کمان ABC از دایره‌ای محاط باشد و از نقطه D (وسط کمان ABC)، عمودِ DE را بر ضلع بزرگ‌تر خط شکسته (AB) فرود آوریم، پای این عمود، وسطِ خط شکسته ABC خواهد بود (رجوع کنید به شکل).ابوریحان بیرونی این قضیه را به عنوان نخستین قضیه کتاب استخراج الاوتار خود (رجوع کنید به 1367، ص 4ـ5) مطرح و برهانهای گوناگونی از ریاضی‌دانان یونانی و مسلمان، و از جمله دو برهان از ابوعلی حبوبی، نقل کرده است (رجوع کنید به همان، ص 6ـ25). برهانهای حبوبی برهانهای دهم و یازدهم این قضیه است (رجوع کنید به همان، ص 12، 17).فهرست‌نگار کتابخانه آستان‌قدس احتمال داده است که رساله بی‌عنوانی در حساب، که با نسخه‌ای از الاستقصاء در یک مجموعه است (ش 5522)، از ابوعلی حبوبی باشد. این رساله در فهرست مزبور با عنوان «رساله در حساب» آمده است (رجوع کنید به گلچین معانی، ج 8، ص 376).منابع : ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ1966؛ همان، ج 6، چاپ محمدیوسف دقاق، بیروت 1407/1987؛ ابن‌عدیم، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت [?1408/ 1988[؛ ابوریحان بیرونی، تحریر استخراج الاوتار، پژوهش و نگارش ابوالقاسم قربانی، ]تهران?1355ش[؛ همو، رسائل‌البیرونی، رساله 1: رسالة فی استخراج الاوتار فی‌الدائرة، حیدرآباد، دکن 1367/1948؛ ابونصر عراق، رسائل ابی‌نصر منصوربن عراق الی‌البیرونی، رساله :8 رسالة فی معرفةالقسی الفلکیة، حیدرآباد، دکن 1367/1948؛ عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 3، مشهد 1305ش؛ مصطفی‌بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت 1410/1990؛ همان، چاپ گوستاو فلوگل، لندن 1835ـ1858، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ حسن‌بن حارث حبوبی، الاستقصاء و التجنیس فی علم الحساب، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 5239؛ همان، ش 2ر5522؛ محمدبن موسی خوارزمی، المختصر فی حساب‌الجبر و المقابلة، چاپ فردریش رزن، لندن 1830؛ غیاث‌الدین جمشید کاشانی، مفتاح‌الحساب، نسخه خطی کتابخانه ملی ملک، ش 3180؛ همان، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ، قاهره [? 1967[؛ محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد 1369ش؛ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 8، مشهد 1350ش؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Edward Stewart Kennedy and Mustafa Mawaldi, "Abu al-Wafa" and the Heron Theorems", Journal for the history of Arabic science, vol. 3, no. 1 (spring 1979); Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- ; Heinrich Suter, "Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise von Abu-al Raihan Muh. al-Biruni", Bibliotheca mathematica, XI (1910-1911); idem, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, repr. Amsterdam 1981.