حبلرودی خضربن محمد

حَبْلَرودی، خضربن محمد، ملقب به نجم‌الدین، متکلم و فقیه شیعیِ قرن نهم. از تاریخ دقیق تولد او اطلاعی در دست نیست. اصل وی از حبلرود، دهستانی در فیروزکوه، بوده و ظاهرآ پدرش، شمس‌الدین محمدبن علی رازی، از علما بوده است. خود او از عالمان دوره شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول صفوی و معاصر علامه دوانی بوده و در منابع، جامع بیشتر علوم زمانه خود دانسته شده است (افندی اصفهانی، ج 2، ص 236ـ 237؛ امین، ج 6، ص 323). حرّ عاملی (ج 2، ص110) علم و اعتقاد وی را ستوده است.حبلرودی در شیراز از شمس‌الدین‌محمد، فرزند میرسید شریف جرجانی، علوم معقول را فرا گرفت و تا حدود 828 نزد وی ماند (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 16، ص 33)، سپس عازم عراق شد (افندی‌اصفهانی، ص236؛ خوانساری، ج3، ص262). وی مدتی نزد علمای حلّه تلمذ کرد، سپس به نجف رفت و تا پایان عمر در آنجا به تألیف و تدریس پرداخت. او کتابدار (خازن) کتابخانه حرم امام علی علیه‌السلام بود (رجوع کنید به کنتوری، ص 145؛ امین، همانجا). حبلرودی در نجف وفات یافت و در همانجا به خاک سپرده شد (امینی، ج 1، ص 386ـ 387). تاریخ دقیق وفات وی در منابع نیامده، اما براساس سال تألیف برخی آثارش، احتمالا بعد از 839 درگذشته است (رجوع کنید به ادامه مقاله). بغدادی (ج1، ستون 346) وفات او را حدود 850 دانسته است.از حبلرودی آثاری برجای مانده که از جمله آنهاست : 1)کاشف الحقایق فی شرح درّة المنطق، در شرح کتاب درّةالمنطق. شمس‌الدین محمد جرجانی کتاب کبری، نوشته پدرش میرسیدشریف جرجانی، را از فارسی به عربی ترجمه کرد و آن را درّةالمنطق نامید. کاشف‌الحقایق، به گفته خود حبلرودی، اولین تألیف اوست. وی آن را به درخواست شیخ محمدبن تاج‌الدین حاج خلیفه نوشته و در 823 تألیف آن را به پایان رسانده است (افندی اصفهانی، ج 2، ص 238).2) جامع الدقائق، در شرح رساله غرةالمنطق شمس‌الدین محمد جرجانی. غرةالمنطق ترجمه عربی کتاب صغری، اثر میرسیدشریف جرجانی، است. حبلرودی این شرح را در زمان حیات مؤلف، پیش از 838، نوشته است (همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 5، ص 52). افندی اصفهانی (همانجا) نسخه‌ای از این دو شرح را که در 857 نوشته شده در ساری دیده است (نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، همانجا). حبلرودی در انتهای جامع‌الدقائق از تألیف دیگر خود با عنوان کتاب القوانین نام برده که ظاهرآ آن نیز در حوزه منطق بوده است (رجوع کنید به افندی اصفهانی؛ امین، همانجاها).3) التحقیق المبین، شرح نهج‌المسترشدین فی اصول‌الدین تألیف علامه حلّی، که حبلرودی آن را در 828، پس از مفارقت از، شمس‌الدین محمد، در حلّه تألیف نمود (افندی اصفهانی، ج 2، ص 237؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 3، ص 484).4) جامع الاصول فی شرح رسالة الفصول یا شرح الفصول، در شرح رسالة الفصول خواجه نصیرالدین طوسی در کلام. اصل کتاب طوسی به‌فارسی (سی‌فصل) است. محمدبن علی جرجانی آن را به عربی برگرداند و حبلرودی آن را شرح کرد. وی تألیف این کتاب را، که شرح مزجی است، در کربلا آغاز نمود و در 834 در مشهد به پایان رساند (افندی اصفهانی؛ امین، همانجاها؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 5، ص 41). کنتوری (ص 151)، ظاهرآ به اشتباه، سال اتمام تألیف کتاب را 861 ذکر کرده است.5) جامع الدرر، شرحی مبسوط بر باب حادی عشر علامه حلّی در کلام. حبلرودی در 836 این اثر را تلخیص کرد و آن را مفتاح الغرر نامید (افندی اصفهانی، ج 2، ص 237؛ کنتوری، ص 326؛ خوانساری، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1362ش، ص 55؛ برای نسخ خطی رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 5، ص 51).6) حقائق العرفان فی خلاصة الاصول و المیزان (افندی اصفهانی، ج 2، ص 237ـ238؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 7، ص 34ـ35).7) تحفةالمتقین فی اصول‌الدین، که در 838 آن را تألیف نمود (افندی اصفهانی، ج 2، ص 237؛ امین، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 3، ص 465).8) التوضیح الانور بالحجج الواردة لدفع شُبَه الاعور، که ردیه‌ای‌است‌بر کتاب یوسف‌بن‌مخزوم واسطی‌اعور. واسطی اعور کتاب خود، رسالةالمعارضة فی‌الرد علی‌الرافضة، را در رد مذهب تشیع در سال 700 تألیف کرده بود. حبلرودی در 839 از تألیف التوضیح الانور فراغت یافت. شمس‌الدین محمد مهبلی حلّی نیز کتاب الانوار البدریة فی رّد شبه‌القدریة را در 840 در رد کتاب واسطی نوشت. در منابع هر دو شرح ستوده شده، اما شرح حبلرودی کامل‌تر و نیکوتر از کتاب دیگر دانسته شده است (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج 2، ص 238؛ امین، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 4، ص 491). گفتنی است کنتوری (ص 145ـ146)، احتمالابه سبب شباهت موضوع و نزدیکی زمان تألیف این دو کتاب، بین آنها خلط کرده است (در این‌باره رجوع کنید به امین، همانجا).منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: الضیاء اللامع فی القرن التاسع، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران 1362ش؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ؛ امین؛ محمدهادی امینی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، ]نجف[ 1413/1992؛ اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد ] 1965[، چاپ افست قم 1362ش؛ خوانساری؛ اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الأسفار، قم 1409.