حبقوق

حَبَقّوق، از پیامبران صاحب کتاب بنی‌اسرائیل. وی یکی از دوازده پیامبر غیر اولوالعزم بنی‌اسرائیل* به شمار می‌رود (هاکس، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید به )دانشنامه معیار کتاب مقدّس(، ذیل مادّه) و کتاب او با نام خودش در عهد عتیق آمدهاست. حبقّوق واژه‌ای عبری است که برای آن معانی گوناگونی ذکر شده است، از جمله «کسی که به آغوش کشید» (هاکس، همانجا)، «گیاهی خوشبو» (د. جودائیکا، ذیل مادّه) و «کسی که گلاویز می‌شود» (ناظر به کشمکش روحانی او با خدا؛ )دانشنامه معیار کتاب مقدّس(، همانجا).درباره زندگی حبقّوق نبی اطلاع دقیقی در دست نیست و جز در کتابش در جای دیگری از عهد عتیق نامی از او برده نشده است (همانجا).بنابر آنچه در کتاب حبقّوق نبی (:1 6) درباره پیشگویی حمله کلدانیان آمده است، معلوم می‌شود که دوره نبوت او تقریباً هم‌زمان با سقوط پایتخت آشوریان و پیروزی بابلیها ــبه فرماندهی بختنصّر*ــ در سال 612ق م بوده است (د. جودائیکا؛ )دانشنامه معیار کتاب مقدّس(، همانجاها). به گفته برخی محققان متأخر، وی در دوره سلطنت یهویاقیم (609ـ598 ق م) یا کمی پیش‌تر از آن، در اواخر دوره سلطنت یوشیا (639ـ609ق م)، می‌زیسته است (رجوع کنید به د. جودائیکا، همانجا). داستانهایی درباره حبقّوق، به‌ویژه بر اساس معنای لغوی نام وی، شکل گرفته که به افسانه شبیه‌تر است تا تاریخ، از جمله ماجرای «زیبا و اژدها» که شرح خدمت او به دانیال در چاه شیران است (رجوع کنید به )دانشنامه معیار کتاب مقدّس(؛ د. جودائیکا، همانجاها). همچنین درباره حضور وی در میان اسیران بنی‌اسرائیل که به بابل برده شدند و نیز آمدن وی به ایران، گزارشهایی وجود دارد، ولی گفته شده است که این گزارشها مبنای تاریخی ندارند (رجوع کنید به د. ایرانیکا، ذیل مادّه).نام حبقّوق و اشاراتی به کتاب او در پاره‌ای متون حدیثی و تفسیری اسلامی یافت می‌شود. نام وی در این منابع اغلب حَیقوق و حَیقوق ضبط شده است. ذکر نام حبقّوق در متون اسلامی عمدتاً بدان سبب است که گفته‌های وی در باب سوم کتابش بشارتی برظهور پیامبر اسلام دانسته می‌شود. براساس حدیثی شیعی که ابن‌بابویه (1357ش، ص 428؛ همو، 1363ش، ج 1، ص 165ـ166) نقل کرده است، امام رضا علیه‌السلام در مناظره با رأس الجالوت یهود، برای دفاع از حقانیت اسلام، به بشارت حبقّوق به ظهور حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و نزول قرآن استناد کرد و او نیز پذیرفت. این بخش از این حدیث طولانی ــکه گزارشی تفصیلی از مناظره امام رضا با بزرگان ادیان و مذاهب آن روزگار در حضور مأمون است ــ در منابع بعدی شیعی نیز نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به طبرسی، ج 2، ص 210؛ مجلسی، ج 10، ص 308؛ حویزی، ج 2، ص 81؛ جزایری، ص 443). در برخی منابع کلامی شیعی نیز، بدون اشاره به این حدیث، به جملاتی از کتاب حبقّوق ناظر به بشارت به ظهور پیامبر اسلام استناد شده است که با عبارات ذکر شده در این حدیث اختلافاتی دارد (رجوع کنید به قطب راوندی، ج 1، ص 74؛ بیاضی، ج 1، ص 55). همچنین نام حبقّوق در دعای امّداود ــکه خواندن آن در روز نیمه رجب توصیه شده است ــ ذکر شده است (رجوع کنید به طوسی، ص 809).در متون حدیثی و روایی اهل‌سنّت ظاهراً از حبقّوق نامی‌برده نشده است؛ اما فخررازی در التفسیرالکبیر (ج 3، ص 37)، به مناسبت نقل شواهدی از کتابهای مقدّس یهود و نصارا در اثبات نبوت پیامبر اسلام، جملاتی از کتاب حبقّوق را نیز آورده است. همچنین کتاب حبقّوق را در زمره کتبی قرار داده که در آنها بشارت به بعثت پیامبر اسلام وجود دارد (ج 12، ص 47؛ نیز رجوع کنید به ابوالسعود، ج 3، ص 60؛ آلوسی، ج 6، ص 184). در عین حال، عباراتی که در برخی از این منابع، چه شیعی چه سنّی، از کتاب حبقّوق درباره بشارت به ظهور پیامبر اسلام نقل شده است، با عبارات نسخه موجود از این کتاب اختلافات بسیاری دارد، از جمله اینکه در نسخه کنونی نامی از رسول اکرم برده نشده است.کتاب حبقّوق سِفرِ سی و پنجم عهد عتیق و هشتمین سِفر از اسفار دوازده پیامبر غیر اولوالعزم بنی‌اسرائیل و از جمله کتابهای مختصر عهد عتیق است. این کتاب سه باب دارد و محتوای آن به پنج بخش تقسیم‌پذیر است. در بابهای اول و دومِ این کتاب، که چهار بخش نخست آن را دربرمی‌گیرد، آمده است که حبقّوق از ظلم و بی‌عدالتی در میان قوم یهود به درگاه خدا شکوه کرد و خدا در پاسخ به او مژده داد که بابلیها آنان را به اسارت خواهند برد. سپس حبقّوق از خدا پرسید چگونه بابلیها بر قوم یهود که از آنان عادل‌ترند غلبه خواهند کرد و آنان را اسیر خواهند کرد؟ خدا جواب داد که پیروزی و شادی بابلیها موقت است و آنان نابود خواهند شد و مردمانِ عادل با ایمانشان خواهند زیست. بخش پنجم (باب سوم)، که خلاصه و نتیجه اقوال حبقّوق در دو باب پیشین است، مناجاتی شعرگونه است (برای گزارشی از محتوای کتاب رجوع کنید به )دانشنامه معیار کتاب مقدّس(؛ د. جودائیکا؛ هاکس، همانجاها). تفسیری از دو باب اول این کتاب در طومارهای بحرالمیت کشف شده است (رجوع کنید به التوراة کتابات مابین‌العهدین، ج 1، ص 281ـ295). برخی تعالیم این کتاب (4:2) بر رهبران بزرگ مسیحی، نظیر پولس، آگوستین و لوتر، اثر گذار بوده است (هیوم، ص 250).آرامگاهی منسوب به حبقّوق در جنوب‌غربی شهر تویسرکان* قرار دارد که از بناهای ارزشمند تاریخی ایران است. سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در 1369ش این آرامگاه و محوطه اصلی آن را کشف کرد («بقعه حیقوق‌نبی»، ص 35؛ مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص 135؛ درباره پیشینه تاریخی این آرامگاه رجوع کنید به اذکائی، ص 115ـ116).ساختمان آرامگاه احتمالا از بناهای قرون هفتم و هشتم و متعلق به دوره سلجوقیان است (مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص 131؛ «بقعه حیقوق‌نبی»، همانجا). در منابع، نمای این بنا و اوصاف معماری آن، به‌ویژه سقف مخروطی شکل آن که نمونه‌ای از آثار با ارزش معماری قدیم ایرانی است، به‌تفصیل گزارش شده و درباره وضع داخلی مقبره اطلاعاتی آمده است (رجوع کنید به مقدم گل‌محمدی، ج 1، ص 131ـ134؛ ستوده، ص 6189ـ 6191؛ کلافچی و مؤمنی، ص 667ـ668).آرامگاه حبقّوق مورد احترام و تقدیس یهودیان و مسلمانان است و اهالی منطقه درباره کرامات وی حکایات فراوانی نقل می‌کنند.منابع : علاوه برکتاب مقدّس. عهد عتیق؛ محمودبن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی، بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی، ]بی‌تا.[؛ ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم [? 1357ش[؛ همو، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم 1363ش؛ محمدبن محمد ابوالسعود، تفسیر ابی‌السعود، المسمی ارشادالعقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ]بی‌تا.[؛ پرویز اذکائی، «تویسرکان ـ رودراور»، فرهنگ همدان، ش 13 و 14 (بهار و تابستان 1377)؛ «بقعه حیقوق نبی»، میراث فرهنگی، سال 1، ش 1 (تیر 1369)؛ علی‌بن محمد بیاضی، الصراط‌المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بهبودی، ]تهران[ 1384؛ التوراة، کتابات مابین‌العهدین: مخطوطات قمران ـ البحرالمیت، چاپ آندره دوپون ـ سومر و مارک فیلوننکو، ترجمة و تقدیم موسی دیب خوری، دمشق: دارالطلیعة الجدیدة، 1998ـ1999؛ نعمت‌اللّه‌بن عبداللّه جزایری، النورالمبین فی قصص‌الانبیاء و المرسلین، قم 1398/ 1978؛ عبدعلی‌بن جمعه حویزی، تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم 1370ش؛ منوچهر ستوده، «مقبره حبقوق در یک کیلومتری جنوب شهر تویسرکان»، در نامواره دکتر محمود افشار، به کوشش ایرج افشار، ج 10، تهران : بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1377ش؛ احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ محمدبن حسن طوسی، مصباح‌المتهجّد، بیروت 1411/ 1991؛ محمدبن عمرفخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره ]بی‌تا.[، چاپ افست تهران ]بی‌تا.[؛ سعیدبن هبةاللّه قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم 1409؛ زهرا کلافچی و مهرشاد مؤمنی، «مجموعه برج آرامگاههای استان همدان»، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: 25ـ29 فروردین ماه 1378، ارگ بم ـ کرمان، به کوشش باقر آیت‌اللّه‌زاده شیرازی، ج 4، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1380ش؛ مجلسی؛ محمد مقدم گل‌محمدی، تویسرکان، ج 1، تهران 1371ش؛ جیمز هاکس، قاموس کتاب مقدس، بیروت 1928، چاپ افست تهران 1349ش؛ رابرت ارنست هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه و توضیح عبدالرحیم گواهی، تهران 1369ش؛EIr., s.v. "Habaquq" (by S. Soroudi); Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.v. "Habakkuk" (by Yehoshua M. Grintz and Dvora Briskin-Nadiv); The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. "Habakkuk" (by C. E. Armerding).