حائل منطقه (استان) و شهری در عربستان سعودی.

حائل، منطقه (استان) و شهری در عربستان سعودی.1) منطقه (استان) حائل، به مرکزیت شهر حائل، در شمال عربستان سعودی واقع است. از شمال به استانهای جوف* و حدود الشمالیه*، از مشرق به استان قصیم*، از جنوب به استان مدینه* و از مغرب به استان تبوک* محدود می‌شود و سه قضا (شهرستان) به نامهای بَقْعاء، غزاله و شِنان دارد (اطلس‌المملکة العربیةالسعودیة، ص 14ـ15). مساحت آن حدود 232 ، 118 کیلومتر مربع است (عریفی، ص 11). جمعیت آن براساس آمار 1378ش/ 1999، حدود 769 ، 495 تن بوده است (المملکة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 509).حائل در منطقه کوهستانی نجد و در کوههای طَیّ قرار دارد (بکری، ج 2، ص 414ـ415). نام سابق کوههای آنجا، جبل‌حائل یا جبل‌طیّ بوده است (حربی، ص 314، پانویس 4؛ بکری، ج 2، ص 414) و چون قبیله شَمَّر* در آنجا مقیم بوده (بلادی، ص 180)، این کوهها را جبل شمّر نامیده‌اند (رجوع کنید به اصفهانی، ص 367، پانویس 3؛ فؤاد حمزه، 1388، ص 20). ارتفاع این کوهها از 1100 تا 1700 متر است (رجوع کنید به فؤاد حمزه، 1388، ص 20ـ21).در شمال استان حائل، صحرای نَفود، با شنهای سرخ رنگ، گسترده شده است (جبوری، ص 12ـ13؛ عظیمی، ص 2؛ برای اطلاع بیشتر درباره وضع طبیعی رجوع کنید به کحّاله، ص 120ـ123). استان حائل دارای تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای معتدل، و به علت موقعیت صحرایی دارای اختلاف دمای زیاد در شبانه‌روز است.شهر تاریخی قَفار، در ده کیلومتری جنوب شهر حائل، از شهرهای بزرگ استان حائل است که مزارع و آبادانی آن معروف بوده است. بیشتر جمعیت آن از قبایل تمیم* و در قسمت غرب از قبیله بنی‌خالد*اند (رجوع کنید به عریفی، ص 28). شهر حائط (نام تاریخی آن فَدَک) نیز در 250 کیلومتری جنوب‌غربی حائل قرار گرفته و به داشتن چشمه‌های فراوان و نخلستانهای زیاد شهرت داشته است و اهالی آن از قوم بنی‌رشیدند. این شهر دارای آثار تاریخی بسیار و 21 روستا است (رجوع کنید به همان، ص 23ـ24؛ نیز رجوع کنید به حمد جاسر، ج 1، ص 379).فَید*، که از قریه‌های معروف و قدیمی این استان است، در 110 کیلومتری مشرق شهر حائل قرار دارد (رجوع کنید به عریفی، ص 25). در سده سوم، فید دارای منبر و چند بازار بوده و با آبادی نزدیک آن (توز)، از منازل بین راه زائران کوفه به مکه به شمار می‌رفته است (ابن‌خرداذبه، ص 127؛ اصطخری، ص20).از دیگر شهرهای قدیمی استان، قنبد در 45 میلی حائل نزدیک کوه سَلْمی، و تیماء در مرکز واحه تیماء* است (خزعل، ص 298؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).حائل دارای فرودگاه است و بیشتر با ریاض* و جُدَّه* و تبوک ارتباط فرودگاهی دارد (المملکة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 356، 362ـ363).استان حائل دارای آثار تاریخی فراوانی است. شاید قدیم‌ترین اثر تاریخی آن، شهر جُبّه، در صد کیلومتری شمال‌غربی شهر حائل، باشد که به نظر عده‌ای از باستان‌شناسان قدمت آن به قرن دهم پیش از میلاد می‌رسد. دیگر اماکن تاریخی استان حائل عبارت‌اند از: باطِب، جانَّین، إشْبِریه، بُرمَه و جلدیه، که همه آنها آثار و نقوش و تصاویری متعلق به قرن چهارم پیش از میلاد دارند؛ قریه فید، که دارای آثار تاریخی بسیار قدیمی و آثاری از زمان خلافت عباسیان، مثل قصر خُراش و چندین چاه معروف، است؛ سَمیرا، طابه، الشَمْلی و سرّاء، که آثاری از قرون سوم و چهارم پیش از میلاد دارند؛ جبل‌ملیحیه، در چهل کیلومتری مشرق حائل، که نقوشی مثل شتر، شترمرغ، شیر و گاو بر روی صخره‌ها دارد؛ آثاری به‌نام سُفُن، واقع در کوههای اَجا، که دارای حوضچه‌ها و قنوات و نقوش قدیمی با تاریخ 500 ، 2 ساله است (عریفی، ص 79ـ80).قبل از به وجود آمدن وحدت سیاسی در کشور عربستان سعودی در 1311ش/1932، مردم حائل گاهی با حمله به قبایل و غارت اموال و اغنام و شترهای آنان و حتی اموال حجاج بیت‌اللّه‌الحرام زندگی می‌کردند. در زمان دولت عثمانی، حکام عثمانی همه ساله به آل‌رشید*، که بر حائل حکومت داشتند، مبالغی لیره طلا کمک مالی می‌کردند (رجوع کنید به ادامه مقاله). از دیگر شیوه‌های معیشت مردم این ناحیه، پرورش اغنام و شتر برای استفاده از پشم و شیر آنها، کشاورزی محدود با تولید اندک گندم و جو و ذرت و خرما، و فروش این محصولات به شهرهای اطراف بود (رجوع کنید به همان، ص 92ـ93).قبل از پیدایش صنعت نفت در این کشور، به علت وضع نامناسب اقتصادی، برخی جوانان حائل وارد ارتش سوریه یا اردن شدند (همان، ص 107). در دهه‌های اخیر، صنعت و کشاورزی نقش مهمی در اقتصاد آنجا داشته است. بیشتر صنایع استان، میراث گذشتگان است که برخی خاندانها آن را پایه‌گذاری کرده و سپس توسعه داده‌اند. مهم‌ترین این صنایع عبارت‌اند از : شمشیرسازی، به‌ویژه شمشیرهای جواهرنشان با طلا و نقره؛ درودگری؛ ساخت ظروف قهوه‌خوری در روستای قصر؛ کفش‌دوزی و مَشک‌سازی (همان، ص 105ـ 106). گندم، خرما، مرکّبات و انگور مهم‌ترین تولیدات منطقه است و بز و گوسفند و گاو و شتر در آنجا پرورش داده می‌شود (رجوع کنید به المملکةالعربیة السعودیة. وزارةالتخطیط، ش 35، ص 480ـ482).2) شهر حائل، مرکز استان. در 42 َْ41 طول شرقی و َ31 ْ 27 عرض شمالی، در حدود 640 کیلومتری ریاض، 460 کیلومتری مدینه و در ارتفاع حدود 900 متری از سطح دریا قرار دارد (همان، ش 35، ص 334؛ حمد جاسر، ج 1، ص 393). این شهر از سه جهت میان کوهها و دشت ماسه‌ایِ نفود محدود شده است (مختار، ج 1، ص 21).میانگین بیشترین دمای سالیانه شهر حدود ْ30، میانگین کمترین دمای آن ْ15 و میانگین دمای سالیانه آن حدود ْ23 است. رطوبت هوا نیز، به علت دمای زیاد، بسیار کم است، به طوری‌که میانگین آن در 1378ش/1999 حدود 31% بوده است (المملکة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 28ـ33؛ نیز رجوع کنید به شریف، ج 1، ص 90ـ91). بارندگی در حائل بسیار ناچیز و اغلب در فصل زمستان است. ایستگاه هواشناسی حائل در 1378ش/ 1999 فقط 47 روز بارندگی را ضبط کرده و بارش آن در این سال 94 میلیمتر بوده است (المملکة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 36).پیشینه. بررسی آثار حائل ــاز جمله منازل تاریخی و آثار گوناگون در جنوب شهر، به‌نامهای جرّ، وُسَیطی، سُوَیفله و رَبیعیه ــ نشان می‌دهد که این شهر تاریخچه‌ای حدودآ هزار ساله دارد (عریفی، ص 16).در جنوب جرّ معبدی قدیمی رو به بیت‌المقدّس بنا گردیده و در جنوب معبد نیز قلعه آلِریشان با معماری خاص واقع شده است. در مغرب وسیطی، چاههای آبی به‌نام دُخیخین و آثاری از کاخها دیده می‌شود. در منطقه تاریخی تُوارِن دو قبر، هر کدام به طول ده متر، مشاهده می‌شود که به عقیده برخی، یکی از آنها قبر حاتمِ طائی* است (رجوع کنید به همان، ص 16ـ17؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ذیل «حائل، منطقة»).چون حائل رشته کوه اجا و سلمی، از جبل شَمَّر، را از هم جدا می‌کند، حائل نامیده شده است. مرکز قدیم حائل، سافله بوده که با سیل ویران شده، اما آثار آن باقی است (جبوری، ص 12؛ حمدجاسر، ج 1، ص 389). حائل پیش از آنکه نام شهر باشد، به وادی حائل اطلاق می‌شد (یاقوت حموی، ذیل مادّه؛ حمدجاسر، ج 1، ص 383) و پس از تبدیل آن به شهر، آنجا را قُریه می‌گفتند و بعدها آنجا را حائل نامیدند (حمدجاسر، همانجا؛ عریفی، ص 18). به گفته حافظ وَهْبه (ص 65)، بنای شهر به عبدالعزیز (حاکم دوره آل‌رشید) منسوب است.بیشترین اهمیت حائل پس از اسلام و به سبب قرار داشتن در مسیر حج کاروانهاست (رجوع کنید به الموسوعةالعربیةالعالمیة، همانجا). در صدر اسلام، پس از به خلافت رسیدن ابوبکر، برخی قبایل از پرداخت زکات خودداری کردند، به همین سبب ابوبکر، خالدبن ولید را مأمور مقابله با آنان کرد. خالد در نزدیکی کوه اجا به جمع‌آوری نیرو از قبایل طیّ، به ریاست عدّی‌بن حاتم‌طائی، پرداخت و در جنگ نزدیک بُزاخه* واقع در مشرق اجا به همراه این قوا مخالفان را هزیمت داد (رجوع کنید به بلاذری، ص 132ـ133؛ یعقوبی، ج 2، ص 137؛ عریفی، ص 77).سیدعباس مکّی حسینی موسوی، که در 1131 از حائل دیدن کرده، نوشته است که اهالی حائل بسیار بخشنده‌اند (عریفی، ص 19ـ20).حائل در تاریخ جدید عربستان سعودی، چه در دوره تجزیه و چه در دوره وحدت سیاسی، نقش اساسی ایفا نموده است (مارتلو، ج 1، ص 23). در قرن دوازدهم آشوبهایی در نجد رخ داد و نجد به چندین امارت و شیخ‌نشین تقسیم شد و در این تقسیمات، امارت حائل به آل علی تعلق گرفت (خزعل، ص 39).از 1254 میان آل‌علی و آل‌رشید کشمکشهایی رخ داد و خورشیدپاشا سردار سپاه محمدعلی پاشا، خدیو مصر، که با قوایی از مصر وارد حائل شده بود، به این اختلافات خاتمه داد و عبداللّه‌بن علی را از آل‌رشید به حکومت حائل انتخاب کرد و بدین ترتیب حکومت آل علی خاتمه یافت (فؤاد حمزه، 1388، ص 349؛ عریفی، ص 64). در دوره حکومت آل‌رشید، میان افراد این خاندان اختلافاتی پدید آمد که به درگیریهای دامنه‌داری (حدود چهل سال) انجامید (مختار، ج 2، ص 92ـ 93؛ عریفی، همانجا).در 1303/1885 نیروهای آل‌رشید با اشغال ریاض، پایه‌های حکومت آل‌سعود را متزلزل ساختند (مارتلو، ج 1، ص 22؛ بربی، ص 49ـ50).در 1300ش/ 1921، محمدبن طلال، آخرین حاکم منطقه حائل، این منطقه را به ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان آل‌سعود تسلیم کرد (ریحانی، 1954، ص 431؛ فؤاد حمزه، 1421، ص 27؛ همو، 1388، ص 356؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ریحانی، 1954، ص 277ـ284) و بدین ترتیب، حکومت آل‌سعود در این منطقه آغاز شد (زرکلی، ج 1، ص 258).به گزارش کحّاله در سده چهاردهم/ بیستم، حائل مرکز امارت نجد بود و پنج دروازه و بازاری بزرگ داشت (ص 94، 125). شهر بارویی داشته که آثار آن باقی است (حمد جاسر، ج 1، ص 383).نام حائل در اشعار بسیاری آمده است، از جمله در اشعار امرؤالقیس (رجوع کنید به خزعل، ص 298؛ جوادعلی، ج 7، ص 238). شاعران بسیاری از این شهر برخاسته‌اند، از جمله زیدالخیل‌بن مُهَلهَل نبهائی طائی، ابوزبیدبن مُنْذَر طائی، حَیان‌بن علیق‌بن ربیعه طائی، رُویشد بن کُثیر بولانی، قیس‌بن جُروَه اَجئی (ملقب به عارق)، طِرمّاح‌بن جَهم سُنُبسی (ملقب به اَعوَر)، عامربن جُوین‌بن عبدرضا جِرمی، عَدی‌بن عمربن سُوید مَعنی (ملقب به اَعرج) و قُبَیصةبن نصرانی جرمی (رجوع کنید به عریفی، ص 76).منابع : ابن‌خرداذبه؛ اصطخری؛ حسن‌بن عبداللّه اصفهانی، بلاد العرب، چاپ حمد جاسر و صالح‌علی، ریاض 1388/ 1968؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، 1420/2000؛ ژان‌ژاک بربی، جزیرةالعرب، ترجمة نجدة هاجر و سعید غز، قاهره 1421/ 2001؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت 1403/1983؛ عاتق بلادی، نسب حرب، مکه 1399/ 1979؛ بلاذری (بیروت)؛ یحیی وهیب جبوری، الجاهلیة: مقدمة فی الحیاة العربیة لدراسة الادب الجاهلی، بغداد 1388/1968؛ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد 1413/1993؛ حافظ وهبه، جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ]قاهره ? 1375/ 1956[؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، تاریخ؛ ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401/1981؛ حمد جاسر، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، قسم 1، ریاض 1397/ 1977؛ حسین خلف خزعل، حیاة الشیخ محمدبن عبدالوهاب، بیروت 1968؛ امین ریحانی، تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته، بیروت 1954؛ همو، ملوک‌العرب، بیروت [?1343/ 1924[؛ خیرالدین زرکلی، شبه‌الجزیرة فی‌عهد الملک عبدالعزیز، ج 1، بیروت 1397/ 1977؛ عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج 1، ریاض 1427/ 2006؛ فهدعلی عریفی، لمحات عن منطقة حائل، ]ریاض ? 1402[؛ رقیه‌السادات عظیمی، عربستان سعودی، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1374ش؛ فؤاد حمزه، البلاد العربیة السعودیة، قاهره 1421/ 2001؛ همو، قلب جزیرةالعرب، ریاض 1388/1968؛ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرةالعرب، چاپ احمدعلی، مکه 1384/ 1964؛ پی‌یر مارتلو، «معرفی جغرافیای‌سیاسی شبه‌جزیره عربستان»، در شبه‌جزیره‌عربستان در عصر حاضر، ج 1، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1378ش؛ سلیمان عبدالغنی مالکی، بلادالحجاز: منذ بدایة عهدالاشراف حتی سقوط الخلافةالعباسیة فی بغداد، ریاض 1403/ 1983؛ صلاح‌الدین مختار، تاریخ المملکة العربیة السعودیة فی ماضیها و حاضرها، بیروت: دارمکتبة الحیاة، ]بی‌تا.[؛ المملکة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط. مصلحةالاحصاءات العامة، الکتاب‌الاحصائی السنوی، ش 35، ]ریاض[ 1419/ 1999؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/ 1999.