حائری ابوعلی محمدبن اسماعیل

حائری، ابوعلی محمدبن اسماعیل، عالم رجالی و فقیه امامی سده دوازدهم و سیزدهم. منبع اصلی شرح‌حال او، نوشته مختصر خودش در کتاب منتهی‌المقال (ج 7، ص 213ـ214، ذیل «ابوعلی») است. وی در 1159 در کربلا زاده شد. پدرش مازندرانی بود (رجوع کنید به خوانساری، ج 4، ص 404؛ نوری، ج 2، ص 137)، ولی ابوعلی، به نقل از پدرش، نسب خود را به ابن‌سینا رسانده است (حائری، همانجا)، اما چون ابن‌سینا فرزندی نداشته است، در صحت این انتساب تردید وجود دارد (حبیب‌آبادی، ج 2، ص 593؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1337ش، ستون 394).حائری از محضر آقامحمدباقر بهبهانی* مشهور به وحید بهبهانی و سیدعلی طباطبائی* بهره‌برد (حائری؛ خوانساری، همانجاها؛ امین، ج 9، ص 124) و محضر درس سیدمحسن اعرجی کاظمی و علامه سیدمحمدمهدی بحرالعلوم* را نیز درک کرد (خوانساری، همانجا؛ قمی، ج 1، ص 119). از شاگردان او عبدالعلی رشتی (نوری، همانجا) و مولا درویش علی بغدادی حائری* (آقابزرگ طهرانی، 1337ش، ستون 395) بودند. به نوشته خوانساری (ج 4، ص 405) و خراسانی (ص 314)، او در 1215 در کربلا درگذشت، اما فرزند حائری در حاشیه منتهی‌المقال نوشته است که پدرش در 1216 در نجف وفات یافت و در صحن حرم امیرمؤمنان علی علیه‌السلام به خاک سپرده شد (حائری، ج 1، مقدمه، ص 39؛ نیز رجوع کنید به کنتوری، ص 561).از حائری آثاری برجای‌مانده که مهم‌ترین و مشهورترین آنها منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، درباره رجال و راویان شیعه، است و بدین سبب، او را صاحب منتهی‌المقال نیز خوانده‌اند. او در این کتاب بیشتر به منهج‌المقال میرزامحمد استرآبادی و تعلیقه وحید بهبهانی نظر داشته (حائری، ج 1، ص 4ـ5) و مطالب محمدامین کاظمی در مشترکات را نیز آورده است (همان، ج 1، ص 6). وی در مواردی نیز به اظهارنظر پرداخته و در کتابش برخی از رجال و راویان را آورده که در منهج‌المقال و تعلیقه وحید بهبهانی ذکر نشده است (همان، مقدمه، ص 47). حائری در این کتاب از افراد مجهول ذکری به میان نیاورده، چرا که فایده‌ای در آن ندیده (ج 1، ص 5ـ6) و همین امر باعث شده است برخی از اثر او انتقاد کنند (برای نمونه رجوع کنید به نوری، ج 2، ص 138؛ آقابزرگ طهرانی، 1337ش، ستون 394ـ395)؛ البته کسانی همچون مولا درویش‌علی حائری و محمدعلی آل‌کشکول، که بر منتهی‌المقال استدراک نوشته‌اند، این نقیصه را بر طرف کرده‌اند (آقابزرگ طهرانی، 1337ش، همانجا).منتهی‌المقال در 1267 در تهران چاپ سنگی شد (مشار، ج 5، ستون 320). این کتاب به تحقیق مؤسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث، به مناسبت دویستمین سالگرد وفات ابوعلی حائری، در 1374ش/ 1416 در هفت مجلد در قم به چاپ حروفی رسید. بر منتهی‌المقال چندین تعلیقه و حاشیه نوشته شده که مهم‌ترین آنها تکملة رجال أبی علی از مولا درویش‌علی حائری است (برای فهرستی از آنها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 6، ص 222ـ223).اثر دیگر حائری، العذاب الواصب علی‌الجاحد الناصب است که ردیه‌ای است بر کتاب نواقض‌الروافض میر مخدوم شریفی* (همان، ج 15، ص 240). نوری (همانجا) این کتاب را ستوده است.کتاب دیگر او عقداللالی البَهیة فی الرّدّعلی الطائفة الغَبیة است که آن را بیست سال پیش از تألیف منتهی‌المقال نگاشته است (حائری، ج 7، ص 213) و در آن به نقد دیدگاههای اخباریان، که در آن روزگار کشمکشهای سختی با اصولیان داشتند، پرداخته است (خوانساری، همانجا).چند اثر فقهی نیز از حائری به جامانده است، از جمله زهرالریاض به فارسی، که رساله‌ای است در طهارت، صلوة و صوم که منتخبی است از ریاض‌المسائل استادش سیدعلی طباطبائی (حائری، ج 7، ص 214). این کتاب نسخه‌های خطی متعددی دارد (رجوع کنید به دانش‌پژوه، ص 90؛ دانش‌پژوه و منزوی، بخش 5، ص 89؛ شیروانی، ج 3، ص 963ـ964، ج 5، ص 1563). زهرالریاض را مولوی مهدی حسین به زبان اردو ترجمه کرده است (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 12، ص 71). حائری دو رساله در مناسک حج، تألیف استادش وحید بهبهانی و فرزند او، آقامحمدعلی بهبهانی، را از عربی به فارسی ترجمه کرده است. همچنین رساله‌ای را در احکام حج، که خلاصه‌ای از ابواب کتاب حج ریاض‌المسائل است، تدوین کرده است (حائری، ج 7، ص 213ـ214). آقابزرگ طهرانی (1403، ج 24، ص 101) نام این رساله را النخبةالوجیزة ذکر کرده است. یوسف الیان سرکیس (ج 2، ستون 1628) توضیح‌المقال حاج ملاعلی کنی* را به اشتباه به ابوعلی حائری نسبت داده است.منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، مصفی المقال فی مصنفی علم‌الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران 1337ش؛ امین؛ محمدبن اسماعیل حائری، منتهی‌المقال فی احوال‌الرجال، قم 1416؛ محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج 2، اصفهان 1362ش؛ محمدهاشم خراسانی، منتخب التواریخ، تهران: انتشارات علمیه اسلامی، ]بی‌تا.[؛ خوانساری؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات : مجموعه امام جمعه کرمان، تهران 1344ش؛ محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش 5، تهران 1356ش؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ محمد شیروانی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه وزیری یزد، ]تهران[ 1350ـ1358ش؛ عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا 1357ـ1358، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ اعجاز حسین‌بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الأستارعن اسماء الکتب و الأسفار، قم 1409؛ خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران 1340ـ1344ش؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم 1415ـ1420.