حامی آمدی احمد

حامی آمِدی، احمد، شاعر دیوانی عثمانی قرن دوازدهم. وی به مناسبت زادگاهش، آمِد (دیاربکر کنونی)، به آمدی (گیب، ج 4، ص 71) و نیز دیاربکری (بروسه‌لی، ج 2، ص 139) ملقب شده است. در 1090 به دنیا آمد و پس از تحصیلات مقدماتی، در خدمت درویشْآگاهِ سمرقندیِ آمدی تلمذ کرد و از ابراهیم هاشم آمدیِ شاعر، خوشنویسی فراگرفت ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، ذیل «حامی»). در حدود سی سالگی به استانبول عزیمت کرد و در آنجا، تحت حمایت و تربیت عبداللّه‌پاشا محسن‌زاده کدخدای صدارت (دستیار صدراعظم) درآمد و از کاتبان (منشیان) دیوان وزارت شد ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا؛ )دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(، ذیل «حامی، احمد»)، سپس به دستگاه حاجی عبداللّه‌پاشا کوپریلی‌زاده، که به مقام بیگلربیگی* دیاربکر منصوب شده بود، پیوست و کاتب دیوان او شد و در 1130 به همراه وی به زادگاه خود برگشت (د. ا. د. ترک، ذیل مادّه). در این زمان، به مناسبت اتمام دوخت و تزیین چادری که اصناف آمِد برای بیگلربیگی آماده کرده بودند، قصیده‌ای سرود که از صله‌های قابل توجه پاشا برخوردار شد و به دستور وی، ابیاتی از آن خوشنویسی و بر دیواره‌های چادر نصب گردید (د. ترک، ذیل «حامی»). حامی در مأموریتهای عبداللّه‌پاشا در وان و به‌ویژه ارزروم، که سه سال طول کشید، عهده‌دار همان وظیفه بود و در همین مدت با شعرا و ادبای معروف ارزروم نشست و برخاست داشت ()دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(، همانجا). وی در لشکرکشی عثمانی به ایران در 1137 نیز شرکت داشت (د. ا. د. ترک، همانجا).حامی به سبب خدماتش در جریان لشکرکشی به تبریز، به دریافت رتبه خواجگان (عالی‌ترین رتبه منشیان) نایل گردید ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا). قصیده 375 بیتی او درباره فتوحات آذربایجان و به‌ویژه تصرف تبریز و پرداختن به نقش عبداللّه‌پاشا در آن، چندان موردپسند پاشا قرار گرفت که به او صله‌های هنگفت داد (د. ترک، همانجا). پس از استعفای عبداللّه‌پاشا کوپریلی‌زاده از سرعسکریِ تبریز در 1138، حامی هم از خدمات دولتی بازنشسته شد و اوقات خود را صرف شعر و ادب کرد. کاشانه او در دیاربکر در زمستانها، و کوشکش در کنار دجله در تابستانها، محفل شعرا و ادبا بود (د. ترک؛ )دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجاها). وی در 1143، مقارن با قیام پاتروناخلیل*، به استانبول سفر کرد و با مشکلاتی مواجه شد. گزارش این سفر را در قصیده‌ای 268 بیتی داده است (د. ترک، همانجا). در 1156 نیز، در بازگشت از ارزروم، گرفتار راهزنان شد و با حالی پریشان به دیاربکر بازگشت؛ در قصیده‌ای 121 بیتی، معروف به قصیده لامیه (د. ا. د. ترک، همانجا)، که آن را برای احمدپاشا، والی ارزروم نوشته، از آن حادثه تلخ سخن رانده است (د. ترک؛ )دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک( ، همانجاها). با این همه، کمکهای والی دیاربکر، رفاه او را دوباره تأمین کرد ()دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(، همانجا). وی در 1160 در زادگاه خود درگذشت (بروسه‌لی، همانجا).بعضی او را از شاعران قدرتمند دوران خود به شمار آورده‌اند (رجوع کنید به اوزقریملی، ذیل «حامی (احمد)»؛ )دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(، همانجا)، اما بعضی او را از شاعران درجه دوم قرن دوازدهم دانسته‌اند (رجوع کنید به د. ا. د. ترک؛ )دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجاها). به نظر گیب (همانجا)، شعر حامی ویژگیهای شاعرانِ فارسی‌مآب عثمانی (شاعران ترک زبانی که تحت تأثیر شعر فارسی بودند) را دارد. حامی بی‌آنکه تمایل زیادی به کاربرد استعاره و تشبیه داشته باشد، در شرح حوادث روزمره زندگی مهارت داشته است (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه)؛ لیکن این سروده‌هایش از مبالغه‌های ناسنجیده خالی نیست. تأثیر نفْعی عمر افندی (متوفی 1045) و نابی یوسف (متوفی 1124) در قصایدش و تأثیر نابی و احمد ندیم (متوفی 1143) در غزلیاتش محسوس است (اوزقریملی، ذیل «ندیم (احمد)»). بعضی ابیات و مصراعهای حِکْمی و حماسی او به صورت مَثَل درآمده است (د. ا. د. ترک، همانجا).دیوان اشعار وی در 1272 در استانبول منتشر شده است (د. اسلام، همانجا؛ برای اطلاع از نسخه‌های خطی موجود رجوع کنید به )دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا).منابع : محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛EI2, s.v. "Hami-i Amidi" (by Abdulkadir Karahan); E. J. W. Gibb, A history of Ottoman poetry, ed. Edward G. Browne, vol.4, London 1967; Atilla Ozkirimli, Turk edebiyati tarihi, Ankara 2004; TA, s.v. "Hami"; Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998, s.v. "Hami, Ahmed"; Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Kultur Merkesi, 2002-, s.v. "Hami" (by S. Erdem); TDVIA, s.vv. "Diyarbakir" (by Nejat Goyunc), "Hami-i Amidi (by Abdulkadir Karahan).