حامدی

حامدی، نسبت سه داعی مطلق در میان اسماعیلیان طیبی یمن. این نسبت به شاخه‌ای از قبیله هَمْدان* در منطقه حَراز* اشاره دارد.1) ابراهیم‌بن حسین‌بن ابی‌سُعودبن ابی‌یعقوب، از داعیان یمنی که برخلاف‌نظر خلیفه فاطمی، الحافظ لِدین‌اللّه*، پس از درگذشت آمر باحکام‌اللّه در 524، از امامت فرزند مستور وی، طَیب، حمایت می‌کردند (رجوع کنید به طَیبیه*). ابراهیم در 533 به‌جای استادش، سلطان خطّاب‌بن حسن* حجوری مأذون شد (مأذون یعنی داعی دوم که از لحاظ مرتبه، پس از داعی مطلق قرار دارد). ابراهیم پس از مرگ ذؤَیب‌بن موسی وادِعی در 546، دومین داعی مطلق شد. در آن زمان وضع «دعوت» طیبی ناپایدار بود، زیرا بیشتر حاکمان محلی اسماعیلی (از جمله حاتم‌بن احمدبن ابراهیم همدانی یامی در صنعا)، رسمآ هوادار «دعوت» حافظی بودند. با این حال، حاتم‌بن احمد به ابراهیم حامدی اجازه داد در صنعا اقامت کند و مزاحم فعالیتهای تعلیمی وی نشد. از حامدی چندین اثر درباره تعالیم باطنی اسماعیلی به جا مانده است و به نظر می‌رسد او عمدتآ متأثر از افکار استادش، خطّاب‌بن حسن، بوده است. وی همانند خطّاب از رسائلِ اخوان‌الصفاء* و راحةالعقل حمیدالدین کرمانی* فراوان نقل‌قول و به آنها استناد کرده است. ابراهیم حامدی در اثر اصلی خود، کتاب کنز الولد، نظریه تنزل عقل سوم، یا «مُنبعَث» دوم، را به مرتبه دهم در عالَم روحانی ــ که موجب پیدایی جهان مادّی می‌شودــ بسط و تفصیل داد. نظریه انبعاث، که خطّاب در رسالة النفس مطرح کرده بود، در کتاب الابتداء و الانتهاء ابراهیم حامدی نیز، به اجمال، آمده است. تفصیلات ابراهیم حامدی مبنایی برای تفکرات باطنی بعدی طیبیان شد. وی در 16 شوال 557 در صنعا وفات یافت.2) حاتم‌بن ابراهیم، که در 554، پدرش او را مأذون کرد. وی اندکی پس از آنکه سومین داعی مطلق شد، توانست قلعه کوکبان را، با حمایت قبیله‌های همدان و حِمْیر*، فتح و در آنجا اقامت کند. با گسترش نفوذ وی در مناطق ذَمار و نَقیلِ بنی‌شَرحه در نزدیکی صنعا، حاکمِ یامیِ صنعا، علی‌بن حاتم‌بن احمد، به مقابله با وی پرداخت و او را شکست داد. حاتم در 561 مجبور به ترک کوکبان شد؛ نخست به لؤلؤه و رَیعان در قلمرو بنوهِبرَه، از آنجا به بیت رَدْم که تحت حاکمیت بنوشهاب بود، و سپس به شُعاف در حَراز رفت. سرانجام در 569 قلعه ظهره را تصرف کرد. در حالی که بیشتر اسماعیلیان در حراز هنوز حافظی بودند، او حمایت سَبأبن یوسف، رئیس قبایل یعبوریِ هَمدان، را به دست آورد، سپس به سوی حُطَیب، قله‌ای در رشته کوه شِبام، رفت و با کمک یعبوریان، حراز (قله مرتفع‌تر شبام) را نیز تسخیر کرد. سبأبن یوسف منطقه تحت سلطه داعی را با پیروزی بر قبایل دیگر وسعت بخشید، اما سرانجام به دست بنوحَکَم کشته شد. حاتم غاری را در حطیب مقر خود قرار داد. او در آنجا تدریس و تألیف می‌کرد و داعیان دیگر مناطق یمن و سند و هند را به حضور می‌پذیرفت. وی نخست محمدبن طاهر حارثی خزرجی را مأذون خویش قرار داد و پس از وفات او در 584، علی‌بن محمدبن ولید را برگزید. حکومت ایوبی در یمن فعالیت تعلیمی طیبی را چندان محدود نکرد. حاتم در 16 محرّم 596 درگذشت و در پای‌کوه حطیب به خاک سپرده شد. آرامگاه وی هنوز زیارتگاه طیبیان است. از آثار متعدد وی، اثر موجزی به‌نام رسالة زهر بذر الحقائق منتشر شده که مشتمل است بر پاسخِ وی به هجده سؤال در مسائل باطنی، که برخی از آنها درباره مضامین کتاب الابتداء و الانتهاء ابراهیم حامدی است. تحفة القلوب و فَرجَة المکروب وی درباره تاریخ دعوت در یمن از زمان حکومت مستنصر فاطمی (حک : 427ـ487) است.3) علی‌بن حاتم‌بن ابراهیم، چهارمین داعی مطلق. وی نزد علی‌بن محمدبن ولید، مأذونِ فاضلِ پدرش، در صنعا تعلیم دید. انتظار می‌رفت علی‌بن محمدبن ولید جانشین حاتم شود اما حاتم، به توصیه وی، فرزند خود علی را به جانشینی برگزید و به این ترتیب، علی چهارمین داعی مطلق شد. وی نخست در حراز اقامت کرد، ولی درگیریها و دشمنیهای طوایف یعبوری او را به صنعا کشاند. در آنجا علی‌بن محمدبن ولید او را یاری می‌کرد و با ایوبیان و گماشتگان همدانی آنان در ذی‌مَرمَر مناسبات خوبی داشت. وی علی‌بن محمدبن ولید را به جانشینی خود برگزید و در 605 در صنعا وفات یافت.تنها اثر شناخته شده وی، روضةالحِکَم، در پاسخ به هفده سؤال درباره تعالیم باطنی است که بخشی از آنها به کتاب البشارَة (منسوب به ابویعقوب سجستانی) مربوط می‌شود و اطلاع ما از کتاب‌البشارة به واسطه این کتاب است. علی‌بن حاتم این اثر را در زمان حیات پدرش نوشت.منابع : ابن‌قاسم، غایةالامانی فی اخبار القطر الیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره 1388/1968؛ ادریس‌بن حسن، نزهةالافکار، نسخه خطی؛ قطب‌الدین سلیمانجی برهانپوری، منتزع‌الاخبار فی اخبار الدّعاةالاخیار، چاپ سامر فاروق طرابلسی، بیروت 1999؛ ابراهیم‌بن حسین حامدی، کتاب الابتداء و الانتهاء، درTrois traites ismaeliens Yemenites, ed, H. Feki, doctoral thesis, Universite de Paris (Sorbonne) 1970;همو، کتاب کنزالولد، چاپ مصطفی غالب، ویسبادن 1391/1971؛ حاتم‌بن ابراهیم حامدی، رسالة زهر بذرالحقائق، در منتخبات اسماعیلیة، چاپ عادل عوّا، دمشق: مطبعةالجامعة السوریة، 1378/1958؛ حاتم‌بن ابراهیم همدانی، تحفةالقلوب و فرجةالمکروب، چاپ عباس همدانی (زیر چاپ)؛ حسین‌بن فیض‌اللّه همدانی و حسن سلیمان محمود جهنی، الصّلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، قاهره [? 1955[؛Abbas Hamdani, "The Dai Hatim ibn Ibrahim al-Hamidi (d. 596 H./ 1199 A. D.) and his book Tuhfat al-qulub", Oriens, vol. 23-24 (1974), 258-300; Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Ismaili literature, Malibu, Calif. 1977; S. M. Stern, "The succession to the Fatimid Imam al- amir, the claims of the later Fatimids to the Imamate, and the rise of Tayyibi Ismailism" Oriens, vol.4, no.2 (Dec, 1951), 193-255.