حام

حام، پسر نوح علیه‌السلام. در عهد عتیق هفده بار نام حام ذکر شده است (رجوع کنید به یانگ، ذیل مادّه). وی کوچک‌ترین پسر نوح (سفر پیدایش، 9 :24)، و برادر سام* و یافث بود (سفر پیدایش، 32:5). در عهد عتیق از بی‌حرمتی او به پدرش سخن رفته است (رجوع کنید به سفر پیدایش، 9 :20ـ27).معنای حام روشن نیست. ممکن است با حمّو، رب‌النوع سامیان، یا با کلمه مصری کم، به معنای سرزمین مصر، مرتبط باشد ()دانشنامه معیار کتاب مقدّس(، ذیل مادّه). در مزامیر داوود (105: 23، 27، 22:106) نیز سرزمین حام معادل مصر است. این کلمه در زبان عبری به معنای گرم و سوزان است (سگو، ج 1، ص570) و در زبان عربی از ریشه حَوَمَ است به معنای تشنگی و کسی که به‌دنبال آب می‌گردد (رجوع کنید به ازهری، ج 5، ص 278، ذیل «حام»).در عهد عتیق آمده است که حام، نوح را دید که مست و برهنه در خیمه خود غنوده بود. او دو برادر دیگر خود را به تماشا خواند، ولی آنها به شکلی که برهنگی پدر را نبینند، ردایی بر او انداختند. هنگامی که نوح از ماجرا باخبر شد، کنعان*، پسر حام، را لعن کرد که بنده برادرانش باشد (سفر پیدایش، 9: 20ـ27).در آگاده (رجوع کنید به تلمود*) آمده است که بر اثر لعن نوح، کنعان، و بنابراین نسل حام، سیاه‌پوست شد. براساس این روایات، به اسارت برده شدن فرزندان حام (رجوع کنید به کتاب اشعیاء نبی، 4:20) پیامد نفرین نوح بوده است. درباره سیاه‌پوست شدن فرزندان حام، همچنین گفته‌اند که حام در جریان طوفان، به‌رغم منع نوح، در کشتی با همسرش نزدیکی کرد و نوح او را نفرین کرد (د. جودائیکا، ذیل مادّه).در کتاب مقدّس درباره اینکه چرا نوح کنعان را نفرین کرد نه حام را، مطلبی نیامده است؛ هرچند لعن پسر به سبب گناه پدر در عهد عتیق سابقه دارد و لعن پسر را برابر با لعن پدر دانسته‌اند (رجوع کنید به کتاب حزقیال نبی، 18: 1ـ24). برخی شارحان بر آن‌اند که در واقع کنعان به نوح بی‌حرمتی کرد و کلماتِ «حام، پدر» در عبارتِ «و حام، پدر کنعان، برهنگی پدر خود را دید» (سفر پیدایش، 9 :22) بعدها افزوده شده، به‌خصوص به این دلیل که همواره در کتاب مقدّس نام حام در میان دو نام سام و یافث ذکر شده است (رجوع کنید به سفر پیدایش، 32:5، 10:6، 13:7، 18:9، 1:10؛ کتاب اول تواریخ ایام، 4:1) و بنابراین، «پسر کوچک‌تر» در عبارت و «نوح... دریافت که پسر کوچک‌ترش با او چه کرده است» (سفر پیدایش، 24:9) اشاره به کنعان است. در زبان عبری هم پسر به‌معنای نوه آمده است ()دانشنامه معیار کتاب مقدس(؛ د. جودائیکا، همانجاها). در روایات آگادهای خطاهای بزرگ‌تری به حام نسبت داده شده است تا شاید از این راه شدت مجازات و لعن نوح توجیه شود (رجوع کنید به د. جودائیکا، همانجا؛ )دایرةالمعارف یهود(، ذیل مادّه).براساس همین روایات عهد عتیق، حام را جد یکی از سه ملت بزرگ جهان معرفی کرده‌اند. حام، افزون بر کنعان، سه پسر دیگر نیز داشت: کوش که نمرود از نسل او بود، مصرایم و فوط. اینان اجداد اقوام بسیاری هستند و هریک از این اقوام زبان خاص خود را داشته است (رجوع کنید به سفر پیدایش، 6:10ـ20؛ د. جودائیکا، همانجا).در قرآن نام حام نیامده و فقط اشاره شده است که فرزند نااهل نوح توصیه پدرش را برای سوار شدن به کشتی نپذیرفت و سرانجام غرق شد (هود: 42ـ46). در تورات از غرق شدن فرزند نوح ذکری نیامده و همین امر، اقوال مختلف و حتی متناقض مورخان و مفسران را در پی داشته است. برخی مورخان و مفسران، فرزند چهارمی، به نام یام، به نوح نسبت داده‌اند و او را، غیر از سه پسر نوح، و همان کسی دانسته‌اند که در طوفان غرق شد (رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ص 24؛ دینوری، ص 1؛ مسعودی، ج 1، ص 44). برخی دیگر فرزند غرق شده نوح را همان کنعان (نام دیگر او یام) می‌دانند و حال آنکه در جای دیگر، ماجرای تورات را نقل می‌کنند که طبق آن، کنعان پسر حام است (رجوع کنید به طبری، ج 1، ص 191، 202؛ ابوالفتوح رازی، ج10، ص 269، 273؛ ابن‌کثیر، ج 1، ص 112ـ113، 116؛ نیز رجوع کنید به کنعان*).به هرحال، داستان حام در تفاسیر و تواریخ اسلامی، حول سیاه پوست شدن فرزندان وی شرح و بسط یافته، که بی‌شک برخی نکات آن برگرفته از کتاب مقدّس و داستانهای شفاهی یهودیان و مسیحیان (اسرائیلیات) است (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). برخی از مفسران و مورخان، علت تغییر رنگ پوست فرزندان حام را، با تغییراتی در نحوه باخبر شدن نوح، به همان داستان عهدعتیق (سفر پیدایش، 9: 20ـ27) نسبت داده‌اند، البته عموماً بدون اشاره به مستی نوح (رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ص 25ـ26؛ یعقوبی، ج 1، ص 15؛ طبری، ج 1، ص 202؛ ابن‌بابویه، ج 1، ص 32؛ نیشابوری، ص 39؛ نوری، ج 17، ص 81ـ82). گاه نیز از جانبداری یافث به سود حام صحبت شده است که موجب شد نوح او را نیز نفرین کند تا نسلش مهجور از خلق بمانند (سورآبادی، ج 2، ص 1059) و شاید از این‌روست که بنابر برخی روایات شیعی میراث نبوت از نوح به سام رسید، چرا که نزد حام و یافث علمی نبود که از آن سودی برند (کلینی، ج 8، ص 285). برخی منابع به نزدیکی حام با همسرش در کشتی اشاره می‌کنند، زیرا طوفان نوح در ایام حج واقع شده و کشتی به بیت‌الحرام رسیده بود و ازاین‌رو نوح اهل کشتی را از نزدیکی با همسرانشان منع کرده بود و در حق کسی که از فرمانش سرپیچی کرد، نفرین کرد که خداوند نطفه‌اش را تغییر دهد؛ ازاین‌رو، حام را ابوالسودان (پدر سیاهان) لقب داده‌اند (رجوع کنید به ابن‌هشام، ص 34؛ طبری، ج 1، ص 188؛ ابوالفتوح رازی، ج10، ص270؛ ابن‌کثیر، ج 1، ص 116). در نقل طبری، عاقبت حام به خیر و نیکی ختم می‌شود، به این شکل که بعدها نوح بر حام ترحم می‌کند و دعا می‌کند که فرزندانش، که نفرین کرده بود بنده برادرانش باشند، از برادران رأفت ببینند (ج 1، ص 204).نقل است که حضرت عیسی علیه‌السلام، حام را (و به نقل ثعلبی، ص 51، سام را) زنده کرد تا ماجرای طوفان نوح را برای حواریان شرح دهد (طبری، ج 1، ص 181)، اما ابن‌کثیر (ج 1، ص 116) چنین چیزی را بسیار بعید دانسته است.مورخان اسلامی نیز همه انسانها را، پس از طوفان، از نسل سام و حام و یافث، و حام را جد سودانیان، بربرها* و قبطی‌ها* می‌دانند (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌سعد، ج 1، ص 43؛ ابن‌کثیر، ج 1، ص 115). نوح جهان را میان سه پسرش تقسیم کرد و غرب رود نیل به حام رسید (طبری، ج 1، ص 193) و به قولی حام را به نواحی هندوستان فرستاد (نیشابوری، همانجا). در تعداد فرزندان حام و محل سکونت آنها نیز اختلاف هست. ابن‌قتیبه (ص 26) از سه پسر به نامهای کوش، کنعان و فوط نام برده که در سرزمینهای مختلفی از جمله در هند و سند سکنا گزیدند و دینوری (ص 2) نوشته وی هفت پسر به نامهای سند، هند، زنج، قبط، حبش، نوبه و کنعان داشت که در منطقه‌ای که بادهای جنوب و دَبور (غرب) می‌وزید مسکن گزیدند. برای فرزندان حام هجده زبان مختلف ذکر شده است (رجوع کنید به ابن‌سعد، ج 1، ص 44).داستان حام در میان مسیحیان سفیدپوست در جنگهای داخلی امریکای جنوبی (1278ـ1282/ 1861ـ1865) نقش مهمی ایفا کرد، به این ترتیب که آنها، با اصرار بر گناهی که حام مرتکب شده بود، معتقد بودند که همان‌طور که بر اثر گناه اولیه حوا، شوهران از مرجعیتی قانونی نسبت به همسرانشان برخوردارند، سفیدپوستان نیز بر اثر گناه حام، از همین مرجعیت نسبت به سیاه‌پوستان بهره‌مندند. به این شکل، ساکنان جنوبی امریکا با دست‌آویز قرار دادن ابهامهای موجود درباره تخطی حام، سخنان نژادپرستانه خود را در قالب شرح و تفسیر انجیلی درآوردند، که این امر آشکارا در برابر آموزه مسیحیِ برادری همه انسانها بود ()دائرةالمعارف دین در جنوب(، ذیل "Ham, myth of").اصطلاح زبانهای حامی برگرفته از همین نام است (درباره آن رجوع کنید به سامی*، زبانها).منابع : علاوه بر کتاب مقدّس. عهد عتیق؛ ابن‌بابویه، علل الشرایع، نجف 1386/ 1966، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ ابن‌سعد (بیروت)؛ ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره 1960؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت 1411/1990؛ ابن‌هشام، کتاب التیجان فی ملوک حمیر، صنعا [? 1979[؛ ابوالفتوح رازی، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد 1365ـ 1376ش؛ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج 5، چاپ عبداللّه درویش، قاهره ]بی‌تا.[؛ احمدبن محمد ثعلبی، قصص الأنبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، ]بی‌تا.[؛ احمدبن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر ]1379/ 1959[، چاپ افست بغداد ]بی‌تا.[؛ داوود سِگِو، قاموس عبری ـ عربی للغة العبریة المعاصرة، ]بیت‌المقدّس ? 1985[؛ عتیق‌بن محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی: تفسیر التفاسیر، چاپ علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران 1381ش؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ کلینی؛ مسعودی، مروج (بیروت)؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم 1407ـ1408؛ ابراهیم‌بن منصور نیشابوری، قصص الانبیاء، چاپ حبیب یغمایی، تهران 1382ش؛ یعقوبی، تاریخ؛Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1978-1982, s.v. "Ham" (by Max Wurmbrand and Aaron Rothkoff), EI2, s.vv. "Ham" (by G. Vajda), "Ham. Languages" (by M. Cohen); Encyclopedia of religion in the South, ed. Samuel S. Hill, Macon, Ga.: Mercer University Press, 1984, s.v. "Ham, myth of" (by Thomas Virgil Peterson); The International standard Bible encyclopedia, ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979-1988, s.v. "Ham" (by G. A. Turner); The Jewish encyclopedia, ed. Isidore Singer, New York: Ktav Publishing House, [1901?], s.v. "Ham. In Rabbinical literature" (by M. Sel); Robert Young, Analytical concordance to the holy Bible, London 1953.