حالتی مصطفی عزمی زاده

حالتی، مصطفی عزمی‌زاده، شاعر دیوانی عثمانی که بیشتر با رباعیاتش شهرت یافته است. او در 15 شعبان 977، در خانواده‌ای اهل علم، در استانبول (قسطنطنیه) به دنیا آمد (ثریا، ج 2، ص 103؛ عطائی، ص 739). به مناسبت نام پدرش، پیرمحمد عزمی‌افندی، به عزمی‌زاده شهرت یافته است (گیب، ج 3، ص 221؛ د.ا.د. ترک، ذیل «عزمی‌زاده مصطفی حالتی»). پدرش معلم شاهزاده محمد (بعدها سلطان محمد سوم) بود و اشعاری به ترکی عثمانی، چَغَتایی، عربی و فارسی سروده است (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «حالتی، عزمی‌زاده مصطفی»). حالتی از کودکی به تحصیل پرداخت و نزد علمای عصر خود، به‌ویژه از سعدالدین افندی*، شیخ‌الاسلام عثمانی (رجوع کنید به )دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(، ذیل «خواجه‌سعدالدین افندی»)، درس خواند و در حدود بیست سالگی مدرّس شد و در مدارس استانبول به تدریس پرداخت و، با طی مراتب، به افتخار تدریس در مدرسه سلیمانیه نایل آمد (د.ا.د.ترک، همانجا). از 32 سالگی در شام و قاهره و بورسه و ادرنه به کار قضا پرداخت و بعد به مقام قاضی عسکریِ آناطولی و سپس روم‌ایلی رسید و در این دوره بارها معزول و خانه‌نشین شد و سرانجام در 1038 بازنشسته گردید. وی در شعبان 1040 درگذشت و در صحن مدرسه‌ای که به خودش تعلق داشت، به خاک سپرده شد (عطائی، ص 739ـ740؛ نعیما، ج 3، ص 73؛ بروسه‌لی، ج 2، ص 312).عطائی، شاگرد حالتی، ضمن تأکید بر کثرت احاطه وی به علوم و فنون و یگانگی‌اش در انواع علوم و معارف، نوشته است که پس از درگذشت او سه ـ چهار هزار جلد کتاب در کتابخانه‌اش بود که بر حواشی آنها یادداشتهای مفید و لطایف اشعار نوشته شده بود (ص 741).آثار حالتی بر دو دسته‌اند :1) آثار منظوم، که عبارت‌اند از: دیوان اشعار، که حاجی‌خلیفه (ج 1، ستون 784) آن را «اجلّ دواوین علماء الروم» به‌شمار آورده است. نسخ متعددی از آن در کتابخانه‌های استانبول هست که از آن میان نسخه کتابخانه سلیمانیه دربردارنده 30 قصیده، 411 غزل، 3 مسدس، یک ترکیب‌بند، 116 قطعه، 593 رباعی و 327 مفرد است (د.ا.د.ترک، همانجا). بسیاری از اشعار دیوان حالتی، به‌ویژه غزلیاتش، آکنده از اظهار شکایت از روزگار و قدرنشناسی ابنای زمانه است که احتمالاً ناشی از آشفتگی زمانه و معزولیتها و خانه‌نشینیهای دوران خدمت اداری او بوده است (نعیما، ج 3، ص 74؛ عطائی، همانجا؛ گیب، ج 3، ص 222، 227). افزون بر دیوان، وی ساقی‌نامه (مثنوی)ای حدودآ پانصد بیتی، در بحر متقارب، دارد که آن را صوفیانه به‌شمار آورده‌اند (رجوع کنید به گیب، ج 3، ص 225ـ 226؛ )دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، ذیل «حالتی»؛ د.ا.ترک، ذیل «حالتی، عزمی‌زاده مصطفی»). اگرچه عطائی (ص740) او را «استاد شعرای روم» نامیده، نظر غالب آن است که وی از شعرای درجه اول عثمانی نیست (رجوع کنید به گیب، ج 3، ص 226؛ )دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی(، ذیل «حالتی (عزمی‌زاده مصطفی)»). آنچه مایه شهرت او به شاعری شده، رباعیاتش است (د. اسلام، همانجا) که تعداد آنها را بین نهصد تا هزار دانسته‌اند. بعضی نسخ دیوان او دربردارنده شماری از رباعیهای اوست. رباعیات وی به صورت مستقل هم تدوین شده است (د.ا.د.ترک، همانجا). بعضی او را «استاد رباعی» و «خیام رومی» نامیده‌اند و ندیم (شاعر معروف قرن دوازدهم/ هجدهم) شعر او را ستوده است (رجوع کنید به د.ا.ترک، همانجا). به نظر گیب (ج 3، ص 226ـ227)، رباعیات حالتی دارای اصالت و عمق رباعیات خیام نیست. از دیگر آثار حالتی، ترجمه حدود پانصد بیت از مثنوی مهر و مشتری عصّارِ تبریزی*، از فارسی به ترکی، به منظور تکمیل ترجمه ناتمام پدرش است (حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 1914)؛ گرچه گفته شده که این ترجمه همچنان ناتمام است ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا).2) آثار منثور، که عبارت‌اند از: منشآت، مجموعه نامه‌هایی که وی به بعضی معاصران خود نوشته که حاکی از مهارتش در نگاشتن نثرمنشیانه است (عطائی، همانجا)؛ تذکرةالاولیاء و مراقد الاصفیاء فی اطراف بغداد، درباره مزارات و شرح‌احوال اولیای مدفون در بغداد و اطراف آن ()دایرةالمعارف ادیبان دنیای ترک(، همانجا)؛ نتائج الافکار یا حاشیة علی شرح المنار لابن مَلَک، در اصول؛ حاشیة علی شرح دُرر و غُرر لِمُلاخسرو؛ تعلیقات علی شرح الهدایة؛ تعلیقات علی شرح المفتاح، در فقه؛ و شرح مغنی‌اللبیب در نحو (همانجا؛ بروسه‌لی، ج 2، ص 312). هیچ‌یک از آثار حالتی به‌چاپ نرسیده است (برای اطلاع از محل نگهداری نسخ خطی آنها رجوع کنید به د.ا.د.ترک، همانجا).منابع : محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ حاجی‌خلیفه؛ محمدبن یحیی عطائی، حدائق‌الحقائق فی تکملة الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، 1989؛ مصطفی نعیما، تاریخ نعیما، ]استانبول[ 1281ـ1283؛EI2, s.v. "Haleti, Azmi-zade Mustafa" (by Fahir I(z); E. J. W.Gibb, A history of Ottoman poetry, ed. Edward G. Browne, vol.3, London 1965; IA. s.v. "Haleti, Azmi- zada Mustafa" (by Ali Canib Yontem); Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998, s.vv. "Haleti (Azm((za(de Mustafa)" (by Harun Tolasa), "Hoca Sadeddin Efendi" (by Halil Ersoylu); Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Kultur Merkezi, 2002-, s.v. "Haleti" (by M. Cunbur); TDVIA, s.v. "Azmizade Mustafa Haleti" (by Haluk Ipekten).