حاکم جامع

حاکم، جامع، مسجدجامعی از دوره فاطمیان در قاهره. این مسجد، بدان سبب که بنای آن در دوره حاکم بامراللّه به پایان رسیده، به مسجد حاکم شهرت یافته است. آن را جامع‌الخُطبه، جامع‌الانَوار و به سبب نزدیکی به دروازه باب‌الفتوح (در قاهره)، مسجدجامع باب‌الفتوح نیز خوانده‌اند (مقریزی، ج 2، ص277). بنای این مسجد در 380 به دستور العزیزباللّه آغاز گردید و او در 381 در مسجد نیمه‌کاره نماز جمعه برپا کرد. پس از وی، پسرش، حاکم بامراللّه، در 393 بنای آن را تکمیل کرد و بعدها منبر کتیبه‌داری با تاریخ 403 به آن افزود و برای تأمین مخارج مسجد، موقوفاتی تعیین کرد (همانجا؛ مبارک، ج 4، ص167).مسجد حاکم تا حکومت المستنصرباللّه فاطمی (حک : 427ـ 487)، که حصار شهر قاهره گسترش یافت، در خارجِ شهر قرار داشت (مقریزی، همانجا؛ حسن ابراهیم حسن، ص 539). در زلزله 702 بخشی از بنای مسجد فروریخت. در دوره سلطان بیبرس‌دوم* دروس‌فقه مذاهب‌چهارگانه در این مسجد دایر گردید. ملک ناصر حسن‌بن محمدبن قلاوون در 760 جامع را بازسازی و زمین دیگری وقف آن نمود (مقریزی، ج 2، ص 278ـ 279؛ مبارک، همانجا). در 1212 فرانسویان از این مسجد به جای پادگان استفاده کردند و در 1222 شیخ عمر مکرم، نقیب‌الاشراف قاهره، بخشی از مسجد را تعمیر کرد و سال بعد در جانبِ راستِ محراب اصلی، محراب دیگری ساخت. در پایان قرن سیزدهم/ نوزدهم، اولین موزه اسلامی مصر در این مسجد بنیان نهاده شد (برنس ـ ابوسیف، ص65). در دهه‌های اخیر نیز بعضی قسمتهای مسجد تعمیر شده است (حُسنی‌محمد نویصر، ص 190ـ191).مسجد حاکم مستطیل شکل (با ابعاد تقریبی 120 متر × 113 متر) و دارای صحنی مستطیل (به ابعاد 78 متر × 66 متر) است که شبستان و سه رواق در چهار طرف آن قراردارد (رجوع کنید به حسنی محمد نویصر، ص 184، 187؛ یاور، ص 185). بیشتر بنا آجری است، به جز نمای ورودی و مناره‌ها که از سنگ است (برنس ـ ابوسیف، ص 63). این مسجد هفت ورودی دارد. مدخل اصلی در وسط ضلع شمالی است و در هر طرف آن دو ورودی و در هر یک از اضلاع شرقی، غربی و جنوبی نیز یک در تعبیه شده است (رجوع کنید به خلوصی، ص 195). مدخل اصلی شش متر از دیوار مسجد جلوتر نشسته (حسنی محمد نویصر، ص 185) و با طاقچه‌های تزیینی آراسته شده است (ماینکه ـ برگ، ص 224). در بخش فوقانی آن کتیبه‌ای هست که نام بانی و تاریخ ساخت بنا بر آن حک شده است. در اوایل سده دهم، بقعه‌ای معروف به بقعه قُرقماس در نزدیکی این مدخل بوده، که از بین رفته است (حسنی محمد نویصر، همانجا).در ضلعِ جنوبی صحن، شبستان (به ابعاد 78 متر × 34 متر)، شامل پنج «فرش‌اندازِ» موازی با دیوار قبله، قرار دارد. فرش‌اندازها با پنج ردیف ستون از هم جدا شده‌اند و راهرو عریضی از مقابل محراب آنها را قطع می‌کند (همان، ص 187؛ سعاد ماهر محمد، ج 1، ص 238). ستونها آجری‌اند و طاقگانها، قوسهای نوک تیز دارند (یاور، ص 187). محراب مسجد، با طاقی نیم دایره و آرایه‌های گچی، در انتهای راهرو عریض میانی واقع است (حسنی محمد نویصر، همانجا).هر یک از رواقهای شرقی و غربی دارای سه فرش‌انداز عمود بر دیوار قبله است و رواق شمالی، که مقابل شبستان قرار دارد، دارای دو فرش‌انداز موازی با دیوار قبله است. صحن، در مغرب و مشرق نُه و در شمال و جنوب یازده طاق‌نما دارد (همانجا؛ خلوصی، ص 194ـ195؛ یاور، ص 185ـ186).از ویژگیهای مسجدحاکم، سه‌گنبد آجری است؛ یکی‌در بالای محراب و دو گنبد در گوشه‌های فرش‌انداز قبله. قاعده این گنبدها ابتدا مربع بوده و سپس هشت ضلعی شده است. گوشواره‌های گنبدِ بالای محراب مقرنس‌کاری دارند (یاور، ص 188).در دو گوشه نمای ورودی مسجد، دو منار عظیم با بدنه‌ای سنگی دیده می‌شود که مکعب مستطیلی آجری هر دو را تا نیمه پوشانده است (حسنی محمد نویصر، ص 185). مناره شمالی، با 70ر23 متر ارتفاع، مانند دیگر مناره‌های مصری از چند بخش تشکیل شده است. پایین‌ترین قسمت آن استوانه‌ای است که روی بدنه مکعب مستطیل قرار گرفته، سپس بخش هشت ضلعی با طاق‌نما و پنجره‌ها و سه ردیف مقرنس‌کاری قرار دارد و در بالاترین قسمت، گنبد خیاری شکلی نصب شده است. نقش ستاره پنج گوش بر روی این مناره را حاکی از علاقه حاکم به نجوم دانسته‌اند (همان، ص 186؛ هیلن برند، ص 169). منار غربی نیز، با ارتفاع 60ر24 متر، مانند مکعب مستطیلی است که روی آن میله منار به شکل هشت وجهی سربرآورده است. این منار نیز از چند طبقه تشکیل شده است و گنبدی مانند منار شمالی دارد. قسمت مقرنس‌کاری آن ابعاد کوچک‌تری دارد. تزیینات این منار با دو نوار کتیبه‌ای و دو نوار نقوش اسلیمی همراه با قابهای نقوش هندسی، غنی‌تر است (حسنی محمد نویصر؛ هیلن برند، همانجاها).تزیینات مسجد، شامل کتیبه‌هایی از آیات قرآن به خط کوفی همراه با نقوش گیاهی به سبک بیزانسی و سامرا، بر طاقگانهای مسجد کار شده است. حکاکیهای روی شاه‌تیرهای بین طاقگانها هم شبیه تزیینات رایج در سامراست (برنس ـ ابوسیف، ص 65؛ اتینگهاوزن و گرابار، ص 178ـ179).در ساخت مسجد حاکم، از برخی سنّتهای ویژه معماریِ مساجد غرب جهان اسلام استفاده شده است، از جمله برآمده و عریض ساختن فرش‌انداز روبه‌رویِ محراب که پیش از آن نیز در جامع دمشق اجرا گردیده بود (هیلن برند، ص 80) و الگوبرداری از طرح کلی جامع ابن‌طولون (عکاشه، ص 189). برخی سنّتهای معماری دوره فاطمیان نیز در ساخت این مسجد مورد توجه بوده است، از جمله ورودی با شکوه که پیش از آن در مسجد مهدیه* در تونس اعمال گردیده بود و ساخت گنبد بالای محراب و گنبدهایی در زوایای دیوار قبله که در مسجدالازهر سابقه داشت. مناره مسجد حاکم، با سازه مکعب مستطیلی که بخش پایین آن را پوشانده است، علاوه بر آنکه نوآوری بود، سبب تکوین ساخت مناره در دوره‌های بعد، از جمله دوره ممالیک*، گردید (ماینکه ـ برگ،همانجا؛ برنس ابوسیف، ص64؛هیلن‌برند، ص168ـ169).منابع : حسن ابراهیم حسن، تاریخ‌الدولة الفاطمیة فی المغرب، و مصر، و سوریة، و بلادالعرب، قاهره 1964؛ حسنی محمد نویصر، الآثار الاسلامیة، قاهره 1996؛ محمد ماجد عباس خلوصی، عمارة المساجد: تصمیم و تاریخ و طراز و عناصر، بیروت 1998؛ سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاؤها الصالحون، ج 1، ]قاهره 1971[؛ ثروت عکاشه، القیم الجمالیة فی العمارة الاسلامیة، قاهره 1414/ 1994؛ علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره 1980ـ1983؛ احمدبن علی مقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق 1270، چاپ افست قاهره ]بی‌تا.[؛ طلعت رشاد یاور، العمارة العربیة الاسلامیة فی مصر، بغداد 1989؛Doris Behrens-Abouseif, Islamic architecture in Cairo, Leiden 1989; Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, Eng. 1987; Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994; Viktoria Meinecke - Berg, "Egypt", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984.