حافظ دراز محمداحسن پیشاوری

حافظ ‌دراز، محمداحسن پیشاوری، محدّث، فقیه و واعظ اهل پنجاب و ساکن پیشاور. لقب وی استادالعلماء بود و به‌سبب از برداشتن قرآن «حافظ» خوانده می‌شد و چون بلند قامت بود به «حافظ‌ دراز» مشهور گشت. وی در 1202 در پنجاب در خانواده‌ای مذهبی و اهل علم به دنیا آمد. جدّش حافظ محمداشرف، پدرش حافظ محمدصدیق، و مادرش از عالمان دین و از حافظان و واعظان بودند. وی علوم دینی را نزد مادرش آموخت و در این علوم، از جمله در منطق و حکمت، متبحر شد. افزون بر اقامه فرایض دینی، مجلس درس تشکیل داد و پدر حافظ‌دراز، از خوشاب (شهری در پنجاب) به پیشاور انتقال یافت و در آنجا ماندگار شد. حافظ‌دراز نیز در همین شهر مقیم شد و به تدریس و تربیت شاگردانی پرداخت که از پنجاب، کابل، قندهار، غزنه، هرات، سمرقند و بخارا نزد او می‌رفتند (حسنی، ج 7، ص 434؛ قادری، ج1، ص122 و پانویس2، ص123؛ رحمان‌علی، ص60).وی حنفی‌مذهب و پیرو طریقت عبدالقادر گیلانی* بود (ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347ـ348). حافظ‌دراز علاوه بر تدریس، به وعظ و سخنرانی نیز اهتمام وافر داشت تا آنجا که به واعظ مشهور شد (رجوع کنید به رحمان‌علی، همانجا؛ قادری، ج 1، ص 125). سخنرانیهایش غالبآ وعظ دینی و مبتنی بر عقاید اهل سنّت و جماعت بود و بر مردم تأثیر فراوان می‌گذاشت (قادری، همانجا). وی در مقام وعظ، بی‌محابا به انتقاد از حکمرانان وقت می‌پرداخت (همان، ج 1، ص 126؛ ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347). او آثاری به زبان عربی و فارسی از خود بر جای گذاشته که از آن جمله است مِنَحُ الباری فی شرح صحیح البخاری، شرحی مبسوط به فارسی از الجامع‌الصحیح ابوعبداللّه محمدبن اسماعیل بخاری*. این کتاب که به شیوه‌ای آسان و قابل فهم نگاشته شده، به کوشش میرزامحمدصادق در 1279 در پیشاور به‌چاپ رسید (ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347). در برخی منابع (رجوع کنید به رحمان‌علی؛ حسنی، همانجاها)، نام این کتاب منهج‌الباری فی شرح صحیح البخاری ثبت شده است.حافظ ‌دراز رساله‌ای دارد با عنوان رساله عجیبه و تحفه غریبه که آن را به حکمران کابل تقدیم کرده است. این رساله، که مجموعآ 24 صفحه و شش فصل دارد، در بیان و شرح فریضه جهاد با کافران و ترغیب به مبارزه با استعمار انگلیس است. نسخه خطی این رساله در کتابخانه دانشکده اسلامیه پیشاور (ش830) نگهداری می‌شود (ظهورالدین احمد، ج 4، ص 348). حاشیه بر شرح السلمِ قاضی مبارک، حواشی بر تتمه آخوند یوسف، تفسیر سوره یوسف و تفسیر سوره ضُحی تا آخر قرآن، و پاسخ سؤالات حاکم بخارا از دیگر آثار اوست (رحمان‌علی؛ حسنی، همانجاها؛ قادری، ج 1، ص 126ـ127؛ ظهورالدین احمد، ج 4، ص 347). حافظ دراز در 1263 درگذشت (رحمان‌علی؛ حسنی؛ ظهورالدین احمد، همانجاها).منابع : عبدالحی حسنی، نزهةالخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج 7، حیدرآباد، دکن 1399/1979؛ رحمان‌علی، تذکره علمای هند، لکهنو 1312/1894؛ ظهورالدین احمد، پاکستان مین فارسی ادب، ج 4، لاهور 1985؛ محمدامیر شاه قادری، تذکره علماء و مشائخ سرحد، ج 1، پیشاور [ ? 1383/ 1964[.