حارِم، منطقه، شهر و قلعهای در شمال سوریه. منطقه حارم در شمال محافظه (استان) اَدْلِب قرار دارد و مشتمل است بر چهار ناحیه اداریِ دَنا، کَفَرْتَخاریم، حارم و سَلقین، با 000، 161 تن جمعیت (طبق سرشماری 1381ش/ 2002؛ قدامه؛ الموسوعة العربیة، ذیل مادّه). قسمت عمده حارم، کوهستانی است و کوههای اعلی و بَریشا در آن امتداد دارند. قسمتی از آن نیز در دشت گسترده است که محصولات فراوانی در آنجا کشت میگردد (زکریا، 1404، ص 84؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). بقاره و ابولیل، از جمله عشایر این منطقهاند (همو، 1403، ج 2، ص 540ـ542، 548).شهر حارم در ارتفاع 138 متری از سطح دریا، در دامنه جبل اعلی، در َ11 ْ36 عرض شمالی و َ10 ْ34 طول شرقی واقع است. از حلب 67 و از انطاکیه 41 کیلومتر فاصله دارد و با شهرهای ادلب و جسرالشغر* مرتبط است. شهر، به سبب پرآبی، مملو از باغها و درختان میوه است، بهطوری که به دمشق صغرا شهرت دارد (رجوع کنید به الموسوعةالعربیة، همانجا؛ قوصره، 1988). پنبه، زیتون، حبوبات و میوه از مهمترین محصولات حارم است و گفتهاند که انار آنجا نیکوست (رجوع کنید به ابنسعید مغربی، ص 154؛ الموسوعةالعربیة؛ قدامه، همانجاها).حارم تا قبل از دوره اسلامی و حتی در اوایل این دوره، محلی برای نگهداری دامها بود (ابنشداد، الاعلاقالخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 55)، اما کاوشهای باستانشناختی مبین وجود دیر یا معبدی متعلق به 535 تا 330 ق م است (قوصره، ص 17ـ18). ظاهرآ سپاه مسلمانان، به رهبری عُبَیدةبن جرّاح، در سال هفدهم هجری حارم را گشود (رجوع کنید به بلاذری، ص200). حارم در تصرف مسلمانان بود تا اینکه در 358، دولت روم شرقی آنجا را گرفت و برای محافظت دامها از هجوم دشمن، حصاری برای آن ایجاد کرد. رومیان شرقی در توسعه و تحکیم حارم بسیار کوشیدند و آن را، به اقطاع، به شخصی به نام مازویر دادند. مازویر نیز قلعهای در حارم ایجاد نمود (ابنشداد، الاعلاق الخطیرة، همانجا؛ قوصره، ص 19ـ20). در 477، سلیمانبن قُتُلِمش، که از قونیه برای فتح انطاکیه و توابع آن مجهز شده بود، حارم را از آن خود ساخت. در 479، ملکشاه سلجوقی حارم را گرفت (ابناثیر، ج10، ص 138ـ139؛ ابنشداد، الاعلاقالخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 56ـ57). در 491 صلیبیان، به فرماندهی تانکرد، حارم را به همراه انطاکیه تسخیر نمودند و با توسعه و تحکیم قلعه، حارم را نگهبان انطاکیه ساختند (ابنشداد، الاعلاقالخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 57؛ قوصره، ص 25). از آن پس، زنگیان بارها برای بیرون کردن حارم از تصرف صلیبیان کوشیدند. از جمله در 544، نورالدین زنگی حارم را غارت کرد (ابناثیر، ج 11، ص 139ـ141). در 559، نیز نورالدین با اعلام جهاد و درخواست کمک از برادرش قطبالدین مودود (حاکم موصل و جزیره)، فخرالدین قراارسلان (حاکم حصن کیفا) و نجمالدین ارسلانبن تمرتاش (حاکم ماردین)، به حارم لشکر کشید و آنجا را محاصره و تسخیر کرد. نورالدین در تجهیز قلعه حارم کوشید و منارههای مشعلدار بنا نمود که در سراسر شب، برای هدایت مسلمانانی که از اسارت صلیبیان میگریختند، روشن بود (همان، ج 11، ص 301ـ304؛ ابنشداد، الاعلاقالخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 59ـ60؛ صفدی، ج 16، ص 95). در 573، صلیبیان پس از ناکامی در تصرف حماه در همین سال، به سمت حارم رفتند و حارم را چهار ماه محاصره کردند اما با شنیدن خبر حمله قریب الوقوع صلاحالدین ایوبی محاصره را ترک کردند و بازگشتند (رجوع کنید به ابناثیر، ج 11، ص 445ـ446؛ ابنشداد، النوادر السلطانیة، ص 53؛ ابنتغریبردی، ج 6، ص 81).در 579، صلاحالدین ایوبی حارم را از زنگیان گرفت (رجوع کنید به ابناثیر، ج 11، ص 498ـ499؛ ابنشداد، النوادر السلطانیة، ص60). بعد از مرگ صلاحالدین در 589، حارم به فرزندش، ملکالظاهر، رسید. وی ضمن ایجاد تغییراتی، قلعه را مستحکم ساخت (ابناثیر، ج 12، ص 95، 97؛ ابنشداد، الاعلاقالخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 67؛ ابنخلدون، ج 5، ص 383).در 658، مغولان به فرماندهی هولاکو به حارم حمله بردند و پس از تسلیم شدن ساکنان قلعه، آنان را به قتل رساند (ابنشداد، الاعلاقالخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 68ـ69). در 670 نیز مغولان به حارم لشکر کشیدند و بسیاری از مردم را به قتل رساندند (مقریزی، ج 2، ص 76ـ77؛ عینی، ج 2، ص90ـ 91). حارم قرنها رونق گذشته را بازنیافت تا اینکه در 1243، عمران آن آغاز گشت (رجوع کنید به زکریا، 1404، ص 81؛ الموسوعة العربیة، همانجا).قلعه مستحکم حارم بر فراز تپه طبیعی منفردی به ارتفاع 45 متر، که از کوههای اعلی منشعب شده، بنا گردیده است. قلعه در ابتدا به شکل مثلث بود، اما ملک ظاهر پس از تصرف قلعه، ضمن توسعه معماری، آن را به نیم دایره تغییر داد و برجی به شکل مربع نیز برای آن تعبیه نمود. نام ملک ظاهر بر کتیبه سردر قلعه نگاشته شده است. درگیری نیروهای فرانسوی با مخالفان محلی در 1340ـ1341، سبب ویرانی قلعه حارم شد. از جمله آثار به جامانده از قلعه، برج بزرگ مربع شکل و دیوارهای آن است. از عجایب قلعه، سردابی است که در وسط قلعه، در اعماق زمین کنده شده است (یاقوت حموی، ذیل مادّه؛ ابنشداد، الاعلاقالخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 56؛ قوصره، ص 59ـ61؛ زکریا، 1404، ص 81ـ82). به نظر برخم، حارم یک قلعه عربی بوده و طبق الگوی مهندسی نظامی ایوبیان ساخته شده است و کمترین اثری از مهندسی صلیبیان در آن وجود ندارد (رجوع کنید به قوصره، ص 59ـ72).منابع : ابناثیر؛ ابنتغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره [? 1383[ـ1392/ [? 1963[ـ1972؛ ابنخلدون؛ ابنسعید مغربی، کتابالجغرافیا، چاپ اسماعیل عربی، بیروت 1970؛ ابنشداد (محمدبن علی)، الاعلاقالخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج 1، قسم 2، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق 1991؛ ابنشداد (یوسفبن رافع)، النوادر السلطانیة و المحاسن الیوسفیة، او، سیرة صلاحالدین، چاپ جمالالدین شیال، ]مصر[ 1964؛ بلاذری (بیروت)؛ احمد وصفی زکریا، جولة اثریة فی بعضالبلادالشامیة، دمشق 1404/1984؛ همو، عشائرالشام، دمشق 1403/1983؛ صفدی؛ محمودبن احمد عینی، عقدالجمان فی تاریخ اهلالزمان، چاپ محمد محمدامین، قاهره 1407ـ1412/ 1987ـ1992؛ احمد قدامه، معالم و اعلام فی بلادالعرب، قسم 1، جزء1، دمشق 1385/1965؛ فایز قوصره، حارم: دمشقالصغری، ]ادلب[ 1988؛ احمدبن علی مقریزی، السلوکلمعرفة دولالملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/1997؛ الموسوعةالعربیة، دمشق: هیئةالموسوعةالعربیة، 1998ـ ، ذیل «حارم» (از ممدوحالدبس)؛ یاقوت حموی؛Map of the Syrian Arab Republic, scale: 1:1'000'000 Beirut: GEO Projects, 2000.