حاجی مراد

حاجی‌مراد، از فرماندهان کوه‌نشینان قفقاز در جنگ با روسیه تزاری. او در حدود 1210/ اواخر دهه 1790، در خونزاخ، مرکز آوارها، در شمال داغستان به دنیا آمد. مادرش شغل دایگی داشت و چون با همسرش، کوچک محمد، اختلاف پیدا کرد، به خانه خانِ آوار پناهنده شد و مراد کودکی خود را با امیرزادگان آوار گذراند (د. ا. د. ترک، ذیل مادّه).حاجی‌مراد در جوانی به نیروهای غازی محمد (متوفی 1248)، رهبر نهضت داغستان، پیوست و در جنگهای وی با روسها شرکت جست (همانجا)، اما در پی اختلاف میان باهوبیکه (همسرِ خانِ آوار) با غازی محمد، حاجی‌مراد به طرفداری از خانواده خان برخاست و از مبارزه با روسها کناره گرفت. جانشین غازی‌محمد، حمزه بیگ، در 19 ربیع‌الآخر 1250 باهوبیکه و پسرانش را کشت (همانجا). به خون‌خواهی آنان، حاجی‌مراد و برادرش عثمان در مسجد خونزاخ، حمزه‌بیگ را کشتند. عثمان نیز به قتل رسید، اما حاجی‌مراد از مهلکه گریخت (محمدی، ص28؛ مک‌لین، ص 80؛ میرزاحسن افندی، ص 200) و به احمدخان مختولی، از خانهای آوار و متحد روسها، پیوست ()دایرةالمعارف بزرگ شوروی(، ج28، ص 446). اندکی بعد در 1256، احمدخان مختولی وی را متهم کرد که با شیخ شامل* داغستانی (متوفی 1287)، جانشین حمزه‌بیگ، ارتباط دارد بنابراین او را دستگیر کرد و به مقرّ روسها در تَمِرخان شوره، در شمال داغستان فرستاد (میرزاحسن افندی، ص 209؛ مک‌لین، ص 81). حاجی‌مراد در نزدیکی روستای بسترو با دشواری بسیار گریخت (د. ا. د. ترک، همانجا).حاجی‌مراد در اوایل 1257، برای همراهی با شیخ شامل در مبارزه با روسها، اعلام‌آمادگی کرد و در اندک زمانی از یاران نزدیک شامل گردید و در لشکرکشی او به آوارستان شرکت جست. در 1259 که سرزمین آوارها جزو قلمرو شامل گردید، او حاجی‌مراد را به عنوان نایب خود در میان آوارها برگزید()دایرةالمعارف بزرگ شوروی(، همانجا؛ مک‌لین،ص 81ـ82؛ د. ا. د. ترک، همانجا). از آن پس، این دو حدود ده سال همکاری نمودند. در 1262 حاجی‌مراد در لشکرکشی به کاباردها* (قبارطه‌ها)، روسها را نزدیک رود تِرِک* شکست داد و تمرخان شوره را نیز تصرف کرد، اما در 1264 در گِرگِبیل، روستای کوچک کوهستانی در داغستان، از روسها شکست خورد. حمله دوباره او به تمرخان شوره در 1265 و چچن سفلا در 1266 موفق نبود، گرچه در همان سال توانست قلعه بابارانتکایا را در گرجستان شرقی تصرف کند (د. ا. د. ترک، همانجا). در 1267، حاجی مراد لشکرکشی ناموفقی نیز به طبرسران کرد ()دایرةالمعارف بزرگ شوروی(، همانجا). شکستهای نظامی حاجی‌مراد در این سالها و نیز برخی اقدامات او، نظیر کشتنِ برادرِ شمخالِ بویناق (شاه‌ولی) و اسیر کردنِ همسر شاه‌ولی (سلطنت بیگدتی) و فرزندان کوچکش، سبب رنجیدگی شیخ شامل شد (میرزاحسن افندی، همانجا). شهرت حاجی‌مراد به عنوان شخص دوم نهضت نیز از دیگر اسباب نگرانی شیخ شامل بود (مک‌لین، ص 107). این تیرگی مناسبات با اقدام شامل در اعلام جانشینی پسر خود، غازی محمد، و خلع حاجی‌مراد از سمَت «نیابت امام» در میان آوارها و مصادره اموال او به اوج خود رسید و موجب جداشدن حاجی‌مراد از شامل شد (د.ا.د.ترک، همانجا؛ محمدی، ص 40).در محرّم 1268، حاجی‌مراد به چچن گریخت و به روسها پناه برد. او را نزد وورونتسوف، نایب‌السلطنه قفقاز در تفلیس، فرستادند. حاجی‌مراد که خانواده‌اش در گروزنی به اسارت شامل در آمده بودند و شایعه کورکردن پسرش را نیز شنیده بود، از روسها برای رویارویی با شامل درخواست سلاح کرد (د. ا. ترک، همانجا؛ مک‌لین، ص 107ـ108)، اما روسها که به او اعتماد نداشتند، در برابر درخواستش وقت‌گذرانی کردند (مک‌لین، همانجا). حاجی‌مراد به‌ناچار پس از شش ماه گریخت، اما در 4رجب 1268 در مناطق کوهستانی اطراف تفلیس به دام روسها افتاد و همراه تنی چند از همراهانش کشته شد (مک‌لین، ص108ـ 109؛ محمدی، ص 41). احمدخان مختولی، دشمن دیرین او، سر وی را برید و به تفلیس فرستاد که مدتی در بیمارستان نظامی این شهر به نمایش گذارده شد (مک‌لین، ص 109). آرامگاه او در روستای تنقیت است (د. ا. د. ترک، همانجا).درباره حاجی‌مراد ترانه‌ها و افسانه‌های عامیانه بسیاری در قفقاز رواج دارد. لئوتولستوی، که هم‌زمان با حضور وی در تفلیس در آن شهر بود، رُمانی به نام حاجی‌مراد، درباره آخرین روزهای زندگی و مرگ وی، نوشته است (مک‌لین، ص107).منابع : ذکراللّه محمدی، «شیخ شامل رهبر قیام مردم قفقاز علیه تزارها»، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال2، ش3 (زمستان 1372)؛ فیتس روی مک‌لین، شیخ‌شامل داغستانی، ترجمه و تلخیص کاوه بیات، تهران 1370ش؛ میرزاحسن افندی، آثار داغستان، پطرزبورگ 1312؛Great Soviet encyclopedia, New York 1973-1983; TDVIA, s.v. "Haci Murad" (by Mustafa Budak).