حاج بله امین الدین ابوالقاسم

حاج‌بُلَه، امین‌الدین ابوالقاسم، صوفی، فقیه، اصولی و مفسر قرن هفتم و هشتم. نام او به صورت امین‌الدین حاجی بوله (عراقی، مقدمه، ص 14) و حاجی‌امین‌الدین باله (ابن‌کربلائی، ج 1، ص 154) نیز ضبط شده، اما یقینآ نام او امین‌الدین حاجی/ حاج‌بُلَه بوده است (رجوع کنید به سفینه تبریز، جاهای متعدد؛ نیز رجوع کنید به رشیدالدین فضل‌اللّه، التوضیحات الرشیدیة الف، گ 41). گویا بُلَه شکل تحبیبی ابوالقاسم است که ابتدا به صورت اَبُل و سپس به شکل بله درآمده است (صادقی، ص279؛ قس سفینه تبریز، مقدمه عبدالحسین حائری، ص هفت، که بله را صورت دیگری از باله می‌داند). درباره او اطلاعات اندکی در دست است. ابوالمجد تبریزی، کاتب سفینه تبریز که از معاصران او به شمار می‌رود، او را سلطان‌المحققین، قدوةالعارفین و زبدةالافاضل خوانده است (سفینه تبریز، ص 37، 58). باتوجه به آثاری که از حاج بله در سفینه درج شده، وی در عرفان و فقه و اصول و عروض و منطق پایه‌ای بلند داشته و در کلام و فلسفه صاحب‌نظر بوده (رجوع کنید به ادامه مقاله) و بر تفسیر رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی* تقریظ نوشته است (رجوع کنید به رشیدالدین فضل‌اللّه، المجموعة الرشیدیة، گ 429؛ همو، التوضیحات الرشیدیة ب، گ 425). وی در اصول، اشعری و در فروع، شافعی بود (رجوع کنید به حاج بله، 1381ش الف، ص60؛ همو، 1381ش ب، ص 58).نزاری قهستانی* در سفرنامه خود از شیخی به نام امین‌الدین یاد کرده که او را در تبریز دیده است (رجوع کنید به بایبوردی، ص 195ـ196؛ نزاری قهستانی، مقدمه پورجوادی، ص 26). به نظر پورجوادی (نزاری قهستانی، مقدمه، ص 27)، این شیخ احتمالا حاج بله است. به گفته اسیری لاهیجی (ص 34)، آن مرد «کاردیده» و «عزیز کارفرما» که در ابتدای گلشن راز* شبستری (مجموعه آثار، ص 68ـ69) از او یاد شده، فردی با نام امین‌الدین، شیخ و مرشد محمود شبستری* است. علاوه بر این، در ابتدای سعادت‌نامه منسوب به شبستری (همان، ص 168) از شخصی به نام امین‌الدین یاد شده که استادِ صاحب سعادت‌نامه بوده و مشکلات او را در فهم فصوص و فتوحات ابن‌عربی برطرف کرده است. بر همین اساس برخی (رجوع کنید به همان، مقدمه موحد، ص 5؛ سفینه تبریز، مقدمه حائری، ص هفت) این امین‌الدین را با امین‌الدین حاج بله یکی می‌دانند (قس لوئیزن، ص 21، که احتمال داده او یا امین‌الدین تبریزی یا حاجی امین‌الدین عبدالسلام‌بن سهلان خُنجی است). حاج بله در 676 به خانقاه فخرالدین عراقی* در دوقات قونیه رفت و سه روز با عراقی به گفتگو پرداخت (عراقی، همان مقدمه، ص 14ـ15). عراقی از پیروان مکتب ابن‌عربی* بوده است و بنابراین به نظر می‌رسد که حاج بله با اندیشه‌های ابن‌عربی آشنایی داشته است، اما از تأثیر اندیشه‌های ابن‌عربی و پیروان او هیچ نشانه‌ای در آثار حاج بله دیده نمی‌شود. او بیشتر متأثر از تصوف خراسان، به‌ویژه اندیشه‌های محمد و احمد غزالی، سنایی غزنوی*، عطار نیشابوری* و سیف‌الدین باخرزی* بوده و حتی احتمالا نخستین شیخی بوده که در تبریز با تصوف عاشقانه احمد غزالی آشنا شده و آرا و عقاید او را در مجالس خود مطرح کرده است (سفینه تبریز، مقدمه نصراللّه پورجوادی، ص بیست‌وپنج ـ بیست‌وشش؛ پورجوادی، 1380ش، ص 123).از گزارش تحقیرآمیز ابن‌بزاز (ص 168ـ169) درباره حاج بله پیداست که بُلَه با زاهد گیلانی* و صفی‌الدین اردبیلی* هم آشنایی داشته است. حاج بله پسری به نام شرف‌الدین عثمان داشته که به مناسبت درگذشت پدرش رساله‌ای راجع به بی‌وفایی دنیا با عنوان کتابٌ فی طریق الاخرة نوشته و در مقدمه آن سال درگذشت پدرش را 720 در دمشق ذکر کرده است (رجوع کنید به سفینه تبریز، ص 678).آثار حاج بله، به‌جز یکی، در سفینه تبریز مندرج است. برخی از آنها عبارت‌اند از :1) انتخاب احیاء علوم الدین غزالی، به عربی. این منتخب، مانند اصل احیاء، دارای چهار قسم و هر قسم دارای ده فصل است (رجوع کنید به همان، ص 37ـ54).2) الهدایة فی اصول الفقه، به عربی، که شامل سه قسم بوده، اما فقط قسم اول آن باقی است (همان، ص 58ـ59).3) التذکرة فی الاصولین و الفقه، به عربی، در سه قسم : فوائد اصول علم کلام مطابق اشعریه، فوائد اصول فقه، و مسائل فقهی. در قسم اول، حاج بله برای گریز از محذور جبر و چگونگی نسبت قدرت باری با افعال آدمی اصل «منزلة بین المنزلتین» را با تعبیر قول «محققون» مطرح کرده، ولی بهره‌گیری او از این اصل با عقیده شیعی کاملا متفاوت است؛ زیرا تفسیر او از این اصل نزدیک به نظریه کسب اشعری است. همچنین وی درباره وجوب نصب امام، نظر شیعه را مرجح شمرده است (همان، ص60ـ70).4) المنهاج فی علوم الادب، به عربی، که بنابر دیباچه مؤلف، دایرةالمعارف علوم ادبی است. این کتاب هفت قسم داشته، اما فقط بخشی از قسم اول آن باقی است. این بخش ترجمه الفاظ برخی سوره‌های قرآن کریم و اشاره‌ای به تفسیر آنهاست (همان، ص 131ـ144).5) کتاب فی علم العروض الفارسی، به فارسی (همان، ص 169ـ172).6) الزبدة فی المنطق، به عربی، در علوم حقیقیه. زبده در سه قسم تألیف شده بوده (همان، ص 248ـ253)، اما فقط قسم اول آن باقی است. احتمالا دو قسم دیگر، در الهیات و طبیعیات بوده است.7) اللطائف اللئالی، به فارسی و عربی. این کتاب، منابر حاج بله است که ابوالمجد تبریزی از آنها یادداشت برداشته است. از این کتاب وسعت اطلاعات حاج بله معلوم می‌شود. لطائف حاوی نکات و اطلاعات بسیار نابی است، از جمله اشعاری به زبان فهلوی/ پهلوی، تفسیر نمطِ نهمِ اشارات ابن‌سینا و سوانح احمد غزالی، گزارش ملاقات خواجه نصیرالدین طوسی با عطار و اعتقاد وافر او به شعر عطار، سخنان خواجه نصیر پیش از مرگ با کریم‌الدین کیشی، ماجرای سماع ابن‌سینا پیش از مرگ، و اطلاعات تازه‌ای درباره فخررازی در تبریز (همان، ص 519ـ538).8) انتخاب رباعیات اوحدالدین کرمانی، در ده باب (همان، ص 581ـ592).9) رساله علم و عقل، به فارسی، که آن را به دستور اولجایتو، سلطان ایلخانی، و به اشاره خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی نوشته است (همان، ص 713).10) پاسخ امین‌الدین تبریزی، به عربی. عضدالدین ایجی*، یکی از دانشمندان معاصر حاج بله، بر نظر زمخشری (ج 1، ص 98) درباره تفسیر آیه تحدی (بقره: 23) اعتراض کرده است. این رساله پاسخ حاج بله به اشکال ایجی است (رجوع کنید به حائری، ج 23، بخش 2، ص830ـ832).در سفینه تبریز (ص 241) رساله کوتاهی با عنوان مناظرة النار و التراب هست که حائری (سفینه تبریز، مقدمه، ص هشت) آن را به حاج بله نسبت داده است؛ اما این رساله احتمالا از او نیست، بلکه با توجه به شباهت سبک و سیاق آن با منابر جلال‌الدین عتیقی، که در سفینه تبریز (ص 661ـ676) مندرج است، ظاهرآ از عتیقی است (نیز رجوع کنید به پورجوادی، 1385ش، ص 436).منابع : ابن‌بزاز، صفوةالصفا، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تبریز 1373ش؛ ابن‌کربلائی، روضات‌الجنان و جنات‌الجنان، چاپ جعفر سلطان‌القرائی، تهران 1344ـ1349ش؛ محمدبن یحیی اسیری لاهیجی، مفاتیح‌الاعجاز فی شرح گلشن‌راز، چاپ محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران 1374ش؛ چنگیز بایبوردی (بارادین)، «حکیم نزاری قهستانی»، فرهنگ ایران زمین، ج 6 (1337ش)؛ نصراللّه پورجوادی، زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی، تهران 1385ش؛ همو، «سخنان احمد غزّالی از زبان حاجی بُلَه تبریزی»، معارف، دوره 18، ش 3 (آذر ـ اسفند1380)؛ امین‌الدین ابوالقاسم حاج بُلَه، التذکرة فی‌الاصولین و الفقه، در سفینه تبریز، گردآوری و به خط ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی، تاریخ کتابت: 3ـ 721 قمری، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1381ش الف؛ همو، الهدایة فی اصول‌الفقه، در همان، 1381ش ب؛ عبدالحسین حائری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 23، بخش 2، تهران 1378ش؛ رشیدالدین فضل‌اللّه، التوضیحات‌الرشیدیة الف، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 74؛ همو، التوضیحات الرشیدیة ب، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 1029؛ همو، المجموعةالرشیدیة، نسخه عکسی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 73؛ زمخشری؛ سفینه تبریز، گردآوری و به خط ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی، تاریخ کتابت: 3ـ 721 قمری، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1381ش؛ محمودبن عبدالکریم شبستری، مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، چاپ صمد موحد، تهران 1371ش؛ علی‌اشرف صادقی، «درباره نام امین‌الدین حاج بُلَه»، نامه بهارستان، سال 4، ش 1ـ2 (بهار ـ زمستان 1382)؛ ابراهیم‌بن بزرگمهر عراقی، کلیات شیخ فخرالدین ابراهیم همدانی متخلص بعراقی، چاپ سعید نفیسی، تهران 1335ش؛ لئونارد لوئیزن، فراسوی ایمان و کفر: شیخ محمود شبستری، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران 1379ش؛ سعدالدین‌بن شمس‌الدین نزاری قهستانی، مثنوی روز و شب، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران 1385ش.