حاجآقا محمد ایرانی مجرد، معروف به حاجآقا محمد، از متخصصان موسیقی دستگاهی ایران. وی در 1289 یا 1290ش بهدنیا آمد. از ایام جوانی و زندگی او، اطلاع دقیقی در دست نیست. او از ثروتمندان رشت بود و از درآمد کشت چای و املاک خود در گیلان امرار معاش میکرد. هیچگاه ازدواج نکرد و گویا با خواهر خود در تهران زندگی میکرد (نیازمند، ص 169؛ صفوت، مصاحبه مورخ 10 اردیبهشت 1383). سابقه تحصیلات وی نیز چندان معلوم نیست. حاجآقا محمد در موسیقی ابتدا شاگرد مهدی صلحی*، ملقب به منتظمالحکما، بود و سپس از استاد بزرگ موسیقی دوره قاجار، میرزاعبداللّه*، بهره برد (خالقی، بخش 1، ص 121). ظاهرآ بخش عمده مطالب ردیفی محفوظ در خاطر حاجآقا محمد، اثر تعلیمات میرزاعبداللّه یا شاگردان میرزاعبداللّه، از جمله میرزاحسینقلی، نایب اسداللّه و درویشخان، بوده است (رجوع کنید به صفوت، 1382ش، ص 203).بنابه تصریح خالقی (بخش 1، ص 126ـ127)، اگرچه حاجآقا محمد در نواختن مهارتی نداشت، اما ردیفدانی بسیار برجسته و پراطلاع و کمنظیر بود. وی علاوه بر آوازها، از تصانیف و آهنگهای قدیم نیز آگاهی بسیار داشت و آرا و اقوالش سندی معتبر برای اهل موسیقی بهشمار میرفت. حسن مشحون و روحاللّه خالقی در تدوین تاریخ موسیقی خود بارها به یادداشتها و خاطرات او استناد کردهاند (برای نمونه رجوع کنید به مشحون، ج 2، ص510، پانویس 82، ص 511، 570، 575؛ خالقی، بخش 1، ص 104ـ109).محفل حاجآقا محمد در محله آبسردار تهران بیش از شصت سال مرکز تجمع موسیقیدانان معتبر از چند نسل متوالی بود. آنان در این محفل به نواختن ساز، خواندن آواز و بحثهای شناخت ردیف میپرداختند و از نقدها و نکتهسنجیهای حاجآقا محمد بهره میبردند. این محفل سالها نوعی فرهنگستان خاص موسیقیِ دستگاهی شناخته میشد (جهانبگلو، ص 126ـ127؛ برای خاطراتی از محفل هنری او رجوع کنید به نیازمند، ص 169ـ179). هنرمندانی که به محفل وی راه مییافتند، استادان مسلّم موسیقی بهشمار میآمدند، از جمله: ابوالحسن صبا*، حسامالسلطنه*، نورعلی برومند*، حسین طاهرزاده*، اسماعیل قهرمانی*، حبیب سماعی*، علی تجویدی و حسین تهرانی* (جهانبگلو، همانجا؛ نیازمند، ص 171). حاجآقا محمد در تشخیص استعدادهای موسیقی نیز مهارت داشت. برای نمونه، او صدای ذبیحی و گلپایگانی را، بهترتیب، مناسب تعلیم نزد تاجِ نیشابوری* و نورعلی برومند تشخیص داد (نیازمند، ص 176).در اوایل دهه 1330ش، باتوجه به بیسامانی وضع موسیقی دستگاهی، به توصیه حاجآقا محمد و استادان حاضر در محفل او، هیئتی از کارشناسان تشکیل شد تا برای بررسی و ثبت و ضبط ردیفها و انتخاب روایت مرجع و اصلی اقدام کند. اعضای این شورا ابوالحسن صبا، موسی معروفی، احمد عبادی، رکنالدین مختاری، نورعلی برومند و علیاکبر شهنازی بودند. خود حاجآقا محمد رسمآ در جلسات حاضر نمیشد، اما نورعلی برومند و رکنالدین مختاری به او گزارش کار میدادند. این شورا، به سبب اختلاف عقیده اعضا بر سر نام و روند گوشهها و چگونگی فرودها، بدون نتیجه تعطیل شد (تجویدی، ص 46ـ47). با وجود این، نواختن و ضبط بسیاری از ردیفها زیرنظر حاجآقا محمد ادامه یافت، از جمله ردیف آوازی محمود کریمی که از روی دوره متوسط ردیف آوازی عبداللّه دوامی خوانده شده بود. محمود کریمی خود بیش از پانزده سال هفتهای دو روز نزد حاجآقا محمد آموزش میدید (صفوت، 1364ش، ص 86).فرامرز پایور (نوازنده سنتور) و داریوش صفوت (نوازنده سهتار و سنتور) از دیگر موسیقیدانانیاند که نزد حاجآقا محمد شاگردی کردهاند. صفوت ردیف میرزا عبداللّه را به روایت حاجآقا محمد مشق کرد و مورد تأیید او قرار گرفت (همو، 1382ش، ص 203).حاجآقا محمد در 1350ش در تهران درگذشت (صفوت، همان مصاحبه). او به نورعلی برومند وصیت کرد تا مجموعه سازهایش را به افراد صاحب صلاحیت در موسیقی ردیفی بفروشد، اما این کار بههنگام حیات برومند عملی نشد (کمالیان، ص 49ـ50؛ درباره ویژگیهای سازهای این مجموعه رجوع کنید به همان، ص 44ـ50). تنها اثر قلمی برجای مانده از او، مقاله «چغانه طرب» است که در اولین دستور آموزشی تنبک، به نام آموزش تمبک، بهکوشش حسین دهلوی (تهران 1385ش؛ ص 37ـ41) بهچاپ رسیده است.منابع : علی تجویدی، «سَلْمَک و مَلْمَک»، در کتاب ماهور: مجموعه مقالات موسیقی، ج 3، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ماهور، 1372ش؛ منوچهر جهانبگلو، «پژوهشی در مکاتب آوازی ایران»، در یادنامه استاد محمود کریمی، ]تهران[ 1364ش؛ روحاللّه خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، بخش 1، تهران 1353ش؛ داریوش صفوت، «زمینههای شکلگیری مرکز حفظ و اشاعهی موسیقی ایرانی»، گفتگوگر: عیناللّه مسیبزاده، فصلنامهی موسیقی ماهور، ش 21 (پاییز 1382)؛ همو، «مقام استاد کریمی در فرهنگ سنتی ما»، در یادنامه استاد محمود کریمی، ]تهران[ 1364ش؛ محمدمهدی کمالیان، گفتهها و ناگفتهها : خاطرات محمدمهدی کمالیان (1297ـ 1376)، گفتوگو، گردآوری و تنظیم بهروز مُبَصّری، تهران 1381ش؛ حسن مشحون، تاریخ موسیقی ایران، تهران 1373ش؛ رضا نیازمند، «یادی از حاجآقامحمد»، فصلنامهی موسیقی ماهور، ش 3 (بهار 1378).