چینیلی کوشک

چینیلی کوشْک، کاخی تابستانی در استانبول متعلق به قرن نهم. این کوشک، که به فرمان سلطان محمد فاتح (حک : 855ـ886) ساخته شده، بخشی از مجموعه سرای جدید یا طوپقاپی‌سرای* است ]گودوین، 1971، ص 137[. این بنا در محوطه باروی سُورِسلطانی، و در خارج از محدوده اصلی کاخ، در دامنه تپه‌ای بنا شده است که از حیاط اول کاخ به دهانه خلیج می‌پیوست ]عارسون، ج 8، ص 592[. ضلع ورودی بنا از سطح زمین ارتفاع چندانی نداشت، ولی ضلع مشرف به خلیج آن بلند و برفراز صفه‌ای از عهد روم شرقی ایجاد شده بود.براساس کتیبه بنا، این کاخ در 877 احداث شده است ]گودوین، 1971، ص 108، 137؛ عارسون، همانجا[. از معمارِ چینیلی کوشک اطلاعی در دست نیست؛ اما وجود نام علی ]علیه‌السلام[ و کتیبه‌های کاشی‌کاری شده، نشان می‌دهد که در ساخت بنا استادکاران ایرانی شرکت داشته‌اند. کونل نیز کاشی‌کاریهای این بنا را اثر استادکاران ایرانی دانسته است ]نیز رجوع کنید به گودوین، 1977، ص 79[.به نوشته طورسون بیگ، چینیلی کوشک به «طور اکاسره» ]به‌شیوه معماری کاخهای ایرانی[ بنا گردیده است. در روزگار سلطان مراد چهارم تغییراتی در داخل بنا ایجاد شد؛ در یکی از اتاقهایِ ضلعِ چپ مشرف به بوستان، «چشمه»ای ]آب‌انبار شیردار[ با سنگ صیقلی آراسته به نقش برجسته طاووس ساخته شد که در هر یک از دو جانب آن، کتیبه‌ای منظوم تعبیه شده و در یکی از آنها این کوشک، سِرْچه سرای (کاخ بلورین) نامیده شده است. چینیلی کوشک در 26 رجب 1150 براثر آتش‌سوزی ویران شد ]گودوین، 1971، ص 472، پانویس 245[ و در دوره محمود اول (1143ـ1167) مرمت گردید.در قرن سیزدهم از این بنا مراقبت نشد و اطرافش به صورت زمینهای بایر در آمد. این کاخ در 25 رمضان 1290، پس از ایجاد تغییرات فراوانی در ساختمان آن، موزه آثار باستانی شد رجوع کنید به] همانجا[.در زمان عثمان حمدی بیگ (متوفی 1328)، مدتی از چینیلی کوشک به عنوان تنها موزه ترک استفاده می‌شد ]عارسون، ج 8، ص 595[. با کشف تابوتهای بزرگ سنگی، روبه‌روی چینیلی کوشک موزه تابوتها و سنگ‌مزارها احداث گردید و بقیه اشیا، با توسعه تدریجی موزه آثار باستانی، از چینیلی کوشک به آنجا انتقال داده شد؛ اما بار دیگر، آثار دوره اسلامی به چینیلی کوشک ــ که در فاصله سالهای 1328 تا 1338 بازسازی شده بودــ برگردانده شد. چینیلی کوشک از آن پس تحت مدیریت موزه طوپقاپی‌سرای قرار گرفت، اما در جنگ جهانی دوم تعطیل و اشیای آن به مکانهای دیگری منتقل شد. از 1321ش/ 1942، مرمت دوباره چینیلی کوشک آغاز گردید و در 1332ش/ 1953، به مناسبت پانصدمین سالگرد فتح استانبول، موزه فاتح و در 1346ش/ 1967 موزه هنر کاشی‌کاری ترک گردید.]اکنون[ چینیلی کوشک بنای سنگی دو طبقه‌ای ]اونسال، ص 59[ با سنگ سفید است که در لابه‌لای سنگها ردیفهایی از آجر قرمز کار شده است. بخش پایینیِ نمای رو به خلیج، آجرکاریها و نقوش تزیینی شبیه به طرح گلیم دارد ]برای تصویر این بخش رجوع کنید به عارسون، ج 8، ص 594، تصویر 1243[. رواق طبقه بالا دارای سرستونهایی است که با شیوه معماری دوره فاتح هماهنگی ندارد و احتمالا در مرمتهای قرن دوازدهم به این شکل درآمده است رجوع کنید به] گودوین، 1977، همانجا[.درِ ورودی کاخ در ایوان بزرگ کاشی‌کاری شده‌ای قرار دارد. در هریک از دو طرف این ایوان، یک طاقچه کوچک رجوع کنید به] اونسال، تصویر 110[ و پلکانی در کنار طاقچه سمت راست تعبیه شده است.چینیلی کوشک، براساس طرحی که در آن یک ایوان در هریک از چهار طرف محوطه مرکزی قرار گرفته، ساخته شده است ]اونسال، ص 59[. در هر گوشه بنا اتاقی با طاقهای تزیینی گنبدی و نیم گنبدی قرار دارد. دیوار اتاقهایِ سمتِ ورودی، از درون، سه ضلعی و پنجره‌های دیوارهای جانبی، قناس‌اند. اتاقهای مشرف به باغ، مستطیل‌شکل و بزرگ‌ترند و روی هر یک گنبدی ]همانجا[ قرار گرفته است. در وسط ]ضلع مشرف به خلیج[، اتاق پنج گوش گنبدپوشی با پنجره‌ها و لچکیها (ویژه معماری ترک) بر مدخل تنگه بوسفور نیز اشراف دارد رجوع کنید به [عارسون، همانجا[.شیروانی چوبی کاخ که تمامی بنا، از جمله گنبد بزرگ مرکزی، را می‌پوشانده احتمالا در آتش‌سوزی 1150 سوخته و در نتیجه، گنبد مرکزی بنا از پشت‌بامی که با شیروانی کم‌ارتفاعی پوشیده شده، بیرون زده است ]اونسال، همانجا[. در چهار جانب گنبدِ مرکزی، چهار دودکش با کلاهکی به شکل مخروط نوک‌تیز و یک برج راه‌پله منتهی به پشت‌بام وجود دارد.طبقه زیرین، با کمی اختلاف، مانند طبقه بالاست. اتاقهای این طبقه کوچک‌اند، اما همانند طبقه بالا، طاقها با تویزه‌هایی شبکه‌ای ساخته شده‌اند. این اتاقها تاریک و احتمالا محل اقامت خدمتکاران کاخ بوده‌اند رجوع کنید به] گودوین، 1971، ص 133[، فقط اتاق وسط ــکه مانند قرینه‌اش در طبقه بالا بیرون نشسته ــ مقرنس‌کاری و پنجره‌های بسیاری دارد. در کنار درگاههای مرکز بنا دو حوضچه سنگیِ کنده‌کاری شده، احتمالا برای وضو، ساخته شده است ]برای پلان بنا رجوع کنید به اونسال، ص60، تصویر 129؛ عارسون، ج 8، ص 592، تصویر 1238[.چینیلی کوشک، علاوه بر معماری ویژه، به سبب کاشی‌کاریهایِ نمای بیرونی و برخی سطوح داخلی، بنایی ارزشمند محسوب می‌گردد رجوع کنید به] اونسال، ص 85[. کاشیهای نمای کاخ و ایوان و کتیبه بزرگ از نوع معرّق است و برای نوشتن خطوط کوفی از کاشیهای سفید در زمینه فیروزه‌ای استفاده شده است. در این کتیبه، عبارت «توکّلی علی خالقی» و کلمات «جلال»، «اکبر» و «محمد رسول‌اللّه» خواناست. در ایوانهای جانبی و اتاقها، دیوارها تا ارتفاع معینی (حدود سه متر) با کاشیهای شش‌گوش پوشیده شده‌اند و لابه‌لای آنها از کاشیهای سه گوش، به رنگ دیگر، برای ساختن قاب استفاده شده است. در بعضی قسمتها نیز کاشیهای فیروزه‌فام هست که در مرکز آنها شکافهایی با اکلیل طلایی نقش شده است. کتیبه ایوان در دو سطر تودرتو، به خط ثلث و به رنگ سفید و طلایی بر زمینه لاجوردی است.چینیلی کوشک در میان بناهای استانبول، در رتبه نخست قرار دارد. این بنا یگانه و نخستین نمونه بازمانده از سنّت معماری کهن ترک است که از طریق ایران، از آسیای میانه به آناطولی رسیده است ]گودوین، 1977، ص 16؛ نیز رجوع کنید به اونسال، ص 78ـ79، 108[. کاخ چینیلی، با چهار اتاق در اطرافِ یک اتاق بزرگ مرکزی، نمونه‌ای سنگی و آجری و با ارزش تاریخی از معماری ترکهاست و تزیینات کاشی‌کاری آن آمیزه‌ای از هنر سلجوقی و عثمانی است.منابع :[Celal Esad Arseven, Turk sanati tarihi, Istanbul: Milli Egitim Basimevi, n.d.]; Muzaffer Batur, "Cinili Kosk'un Yapisi", Vatan gazetesi, 20 Eylul 1953; [Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 1992; idem, Islamic architecture: Ottoman Turkey, London 1977]; Istanbul ansiklopedisi, I(stanbul 1958-, s.v. "Cinili Kosk"; Asuman Kolsuk, Topkapi Sarayi Muzesi,Cinili Kosk, Turk Cini ve keramikleri seksiyonu rehberi, Istanbul 1971; [Konyali], "Cinili Kosk-Sirca Saray", Tarih dunyasi dergisi Fatih ozel sayisi, Istanbul [1950], 22-27; E. Kuhnel, Cinilikosk'de Turk ve Islam eserleri koleksiyonu, Berlin-Leipzig 1938, giris; Yilmaz Onge, "Turk cinicilik sanatinin enteresan orneklerinden Ibrahim Bey imareti (zaviyesi),nin mihrabl", Arkitekt, XXV/ 322 (1966), 70-73; Zarif Orgun. "Cinili Kosk", ibid, XI/12 (1941-1942), 252-259; Tahsin Oz, Turkish ceramics, Istanbul, [1953], 17-18; Tursun Bey, Tarih-i Ebu'l-Feth, ed. Mertol Tulum, I(stanbul 1977, 74-75; [Behcet Unsal, Turkish Islamic architecture in Seljuk and Ottoman times: 1071-1923, London 1973]; K. Wulzinger, Byzantinische Baudenkmaler zu Konstantinopel, Hannover 1925, 36-37.برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.