چینیلی، مجموعه، مجموعهای در ]منطقه[ اسکداراستانبول که به همت کوسِم والده* سلطان ]همسر سلطان احمد اول عثمانی، حک 1012:ـ 1026[ احداث شد ]گودوین، ص 351[. این مجموعه مشتمل است بر مسجد، مدرسه، سَبیل ]= سقاخانه[، حمام، مکتبخانه و چشمه ]= آبانبار شیردار[. از دو کتیبه درگاهِ شمالیِ صحنِ ورودیِ مسجد چنین برمیآید که مجموعه در 1050 ساخته شده ])دایرةالمعارف استانبول(، ج 7، ص 4009[، اما چون در این کتیبهها به مدرسه اشاره نشده، احتمالا مدرسه بعدها به مجموعه افزوده شده است. گمان میرود که معمار مجموعه، قاسم آغا*، سرمعمار خاصه ]= دربار[ بوده باشد ]اوز، ج 2، ص 18[. به گفته ایوانْسَرایی بخشی از درآمد والده خانیِ* بزرگ ]=کاروانسرای بزرگ ملکه مادر[ وقف این مجموعه و بنابر )دفتر محاسبه اوقاف( (باشباقانلق عثمانلی آرشیوی، ش 5493)، بخشی از درآمدِ املاک خاصه کوسم والده سلطان وقف مسجد بوده است.مسجد این مجموعه در مرکز آن قرار دارد. نقشه آن مربع است و از سه طرف، به جز قسمت قبله، با ایوانی با سقف شیروانی چوبی، احاطه شده است. شیروانی بر روی بیست ستون مرمرین قرار گرفته و محوطه زیر شیروانی جایگاه نمازگزارانی است که دیر به نماز جماعت میرسند ]اوز؛ گودوین، همانجاها[. برای رسیدن به شبستان، که بر روی صفهای بلند ساخته شده است، از پلکانهای جانب شمالی و غربی استفاده میشود. شیروانی چوبیِ بالای این پلکانها نیز سایبانهایی پدید آورده است. بالای پنجرههای دو طرف ورودیِ ضلعِ شمالی، با کاشیهایی که بخشی از آنها تخریب شده، تزیین گردیده است. مسدود بودن فواصل ستونهای زیر شیروانی چوبی با شبکههای فلزی، حاکی از این است که مکان نمازگزارانی که دیر میرسند، مستقل است. یکنواختی نمای بیرونی مسجد با ساخت سه پنجره در قسمت بالای دیوارها از بین رفته است. پنجره وسطی دارای طاقنمایی باریک و بلند است و پنجرههای کناری، طاقنمای پهن و نوک تیز دارند. در قسمت پایینی دیوارهای شمالی و جنوبی دو پنجره و در دو جانب دیگر، سه پنجره مستطیل شکل وجود دارد. استفاده از سنگهای تراشیده نه چندان منظم و آجرهای کلفتِ پهن در ساخت دیوارهای مسجد، سبب شده است تا نمای بیرونی آن، رنگارنگ به نظر برسد. اضلاع مسجد از داخل 12ر9 متر و 16ر9 متر است. گنبد آن با استفاده از لچکیها ساخته شده است. فضای داخل مسجد از کف تا پنجرههای بالایی، و نیز محراب کاشیکاری شده است ]اوز، همانجا[. این کاشیهایِ لعابدارِ ساخت کوتاهیه، با زمینه سفید و رنگهای غالبِ فیروزهای و سبز، و نقوشی از گلها، ترکیبی طبیعتگرایانه پدید آورده است که به عنوان واپسین نمونههای هنر کاشیکاری سنّتی ترک، اهمیت خاصی دارد ]و سبب شهرت این مسجد نیز گردیده است؛ گودوین، همانجا[. کتیبه کاشیکاری، که از دو سوی محراب آغاز شده، سه ضلع گنبدخانه را در برگرفته است. همچنین کاشیهای بالای پنجرهها و گنجهها نیز شامل آیههایی با خط درشت است. منبر مرمرین، که از نشیمنگاه به بالا و نیز سایهبان آن کاشیکاری شده است، اثر هنری ممتازی به شمار میرود ]اوز، همانجا؛ )دایرةالمعارف استانبول(، ج 7، ص 4010[. تزیینات نقاشی داخل گنبد و لچکیها و پنجرهها در 1317ش/ 1938 صورت گرفته است. تنها منار ظریف و شیاردار در گوشه سمت راست مسجد طوری قرار گرفته که به نظر میرسد نیمی از پایه آن در دیوار جای گرفته است ]اوز، همانجا[. این منار در بازسازی 1344ش/ 1965 نمایی به سبک باروک پیدا کرد.مدرسه، که در گوشه جنوب شرقی صحن قرار دارد، شامل حجرههایی در کنار هم، به شکل زاویه قائمه با یک ضلع بلندتر، است. این بنا نیز مانند مسجد بر روی صفهای با چند پلکان ساخته شده است. در اینجا هم ساخت گنبدهای بالای حجرهها با ایجاد لچکیهایی انجام شده است. از ایوان با سقف شیروانی چوبی، که قبلا وجود داشته، اثری بر جای نمانده است. در سمت راست مدرسه یک حظیره ]محوطه محصوری با چند قبر[ و یک حوض کوچک مستطیل وجود دارد. شادروان ]=وضوخانه[ ــکه در سمت چپ ورودی، داخل صحن، قرار گرفته است ــ با سبیل، ساختِ هماهنگی دارد. شادروان مرکّب است از یک مخزن مرمرین آب و شیروانی مخروطی شکل چوبی که بر روی هشت ستون، شبیه به ستونهای شبستان، قرار گرفته است ])دایرةالمعارف استانبول(، ج 7، ص 4009[. ]بزرگی این شادروان با اندازه مسجد هماهنگ نیست؛ گودوین، همانجا[. سبیل روبهروی شادروان قرار دارد. مکتبخانه در کوچه حمام چینیلی، داخل حیاط کوچکی قرار گرفته و مربع شکل و تک گنبدی است. برای رسیدن به درسخانه ]مَدْرس[ باید از پنج پله سنگی بالا رفت. نمای رنگین مکتبخانه مرکّب از سنگ و آجر است و به نمای مسجد شباهت دارد. مکتبخانه از 1345ش/ 1966 به کتابخانه کودکان تبدیل شد، ولی حیاط آن ویژگیهای مکتبخانههای قرن یازدهم/ هفدهم را تداعی میکند.چشمه، که در گوشهای از دیوار بیرونی حیاط مکتبخانه واقع شده است، نمایی ساده دارد و بنابر کتیبهاش باید در 1052 ساخته شده باشد.حمام مردانه و زنانه، که در کوچه حمام چینیلی قرار دارد، بزرگترین بنای مجموعه چینیلی محسوب میشود و به شیوه معماری سنّتی عثمانی بنا شده است. بخش زنانه، که از بخش مردانه کمی بزرگتر است، دارای چهار صفه رو به فضایی هشت ضلعی و چهار «خلوت» ]محل کوچک خصوصی گرم برای استراحت[ در چهار گوشه آن است. فضای داخلی حمام مردانه هم زیر یک گنبد قرار دارد ])دایرةالمعارف استانبول(، ج 7، ص 4011[.منابع :[Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 1992]; Istanbul Ansiklopedisi, Istanbul 1958- , vol. 7, 4009-4013; [Tahsin Oz, Istanbul camileri, Ankara 1987].برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.ا.د.ترک، ذیل مادّه.