چیتاگنگ

چیتاگُنگ، استان و شهری بندری در جنوب‌شرقی بنگلادش. استان چیتاگنگ بزرگ‌ترین استان کشور، با وسعت 31% از سطح کل کشور، و مشتمل بر شهرهای چیتاگنگ، کومیلا و سلهت است (فرزین‌نیا، ص 174؛ حسن ابوالعینین، ص182، 215). سواحل جنوبی‌آن برای گردشگری شهرت فراوان‌دارد. شهر چیتاگنگ در َ33 ْ22 عرض شمالی و َ81 ْ 91 طول شرقی، در ساحل شرقی خلیج بنگال و در ساحل راست رود کرنافولی قرار دارد. فاصله آن از شهر داکا (پایتخت بنگلادش) در شمال‌غربی حدود 220 کیلومتر است و پس از داکا، دومین شهر مهم و نیز بندر اصلی کشور به شمار می‌رود. تپه‌های نه چندان مرتفع شمالی جنوبی (حداکثر ارتفاع: 230، 1 متر در کوه کئوکرادونگ)، که در مشرق شهر امتداد دارند، مرتفع‌ترین قسمت کشور و دریاچه کپتای مهم‌ترین عوارض طبیعی اطراف شهر هستند (رجوع کنید به حسن ابوالعینین، ص 192ـ193). اقلیم آنجا شبه‌مداری مرطوب با آب و هوای نیمه گرمسیری و پرباران است. میانگین دمای سالانه ْ24 و بارش سالانه آنجا 750، 2 میلیمتر است (حسن ابوالعینین، ص 198ـ199؛ الموسوعة العربیة، ذیل «بنغلادش»).شهر چیتاگنگ به‌سبب دور بودن از دشتهای سیل‌گیر مرکز کشور و دهانه‌های پر از رسوب رودهای داخلی (از جمله رود گَنْگ) و مجاورت با قسمتی از خلیج بنگال که برای پهلوگیری کشتیهای بزرگ، مناسب است، به بزرگ‌ترین مرکز صادرات و واردات کشور تبدیل شده است (رجوع کنید به )دایرةالمعارف بزرگ شوروی(، ج 29، ص 175؛ فرزین‌نیا، ص 126).این شهر از مراکز صنعتی معدنی کشور بنگلادش است (رجوع کنید به فرزین‌نیا، ص 103ـ105) و علاوه بر تأسیسات تولید برق در سد کرنافولی و داشتن تنها کارخانه فولاد کشور، دارای صنایعی در زمینه‌های خودروسازی، آهن‌آلات، نساجی، سیمان، پالایشگاه نفت و صنایع وابسته به کنف و چای است (مجابی، ص 46، 56، 58؛ حسن ابوالعینین، ص246، 260ـ266؛ خوند، ج5، ص313؛ فرزین‌نیا، ص 112). کشف گاز طبیعی در 1334ش/ 1955 و بهره‌برداری از ذخایر نفتی و معادن مس و سنگ آهک در اطراف شهر، در رونق صنعتی آن مؤثر بوده است (رجوع کنید به گلی‌زواره، ص 222). یکی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های کاغذسازی آسیا در چیتاگنگ قرار دارد؛ به‌دلیل گسترده بودن مهم‌ترین منطقه جنگلی بنگلادش با درخت غالب بامبو که برای تهیه موادخام کاغذ مفید است ــ در کنار رود کرنافولی، این کارخانه در این منطقه احداث شده است (رجوع کنید به فرزین‌نیا، ص 115؛ نیز رجوع کنید به مجابی، ص 43ـ44).به جز راههای دریایی بندر چیتاگنگ با بندرهای کشورهای دیگر، راههای اصلی، راه‌آهن و راههای آبی رودخانه‌ای (به‌ویژه برای جابه‌جایی محصولات)، این شهر را با داکا و مناطق مرکزی کشور پیوند می‌دهد (رجوع کنید به حسن ابوالعینین، ص 268ـ273). همچنین، یکی از مهم‌ترین فرودگاههای بنگلادش در این شهر است. در نیم‌قرن اخیر چند دانشگاه و موزه نیز در آنجا احداث شده است (رجوع کنید به اسعدی، ج 2، ص 38، 104؛ علیزاده اسماعیل کندی، ص 133، 153ـ154؛ حسن ابوالعینین، ص 222).چیتاگنگ با حدود 4ر4 میلیون جمعیت (طبق آمار 1384ش/ 2005)، دومین شهر پرجمعیت کشور است (رجوع کنید به )اطلس جامع جهان تایمز(، ص 43). از تعداد و ترکیب جمعیت در گروههای مذهبی و قومی چیتاگنگ اطلاع دقیقی در دست نیست، اما مسلّمآ بیشترین جمعیت آن مسلمان‌اند (رجوع کنید به گیتاشناسی نوین کشورها، ص 166). گروههایی از شیعیان، به‌ویژه در محلات حالی‌شهر و صادرگاد، ساکن‌اند (رجوع کنید به «مرکز جهانی علوم اسلامی در شبه‌قاره»، 2007). در نواحی مرتفع چیتاگنگ قبایلی با زندگی سنّتی به‌سر می‌برند که عمدتآ بودایی‌اند (الموسوعة العربیة، ج 5، ص 401؛ نیز رجوع کنید به فرزین‌نیا، ص 208ـ209).پیشینه. اطلاع ما از این شهر، بیشتر متعلق به دوره اسلامی است. با این‌حال، به‌جز نامهای دوره اسلامی این شهر، صورتهای متعددی در منابع ذکر شده است، مانند تست ـ تا ـ گنگ، چاتگرامه، چاتگام یا چاتگاوْن، چِتَّه‌گُنگ و چتاگرم (رجوع کنید به بختاورخان، ج1، ص208؛ خافی‌خان نظام‌الملکی، ج 2، ص 188؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید به )اطلس تاریخی اسلام(، نقشه 49، 51).تنها بندری که مؤلف حدودالعالم (ص65) در این ناحیه از آن نام‌برده، سَمَندر است (رجوع کنید به د.اسلام،همانجا). پیش‌ازآنکه چیتاگنگ در 738 در قلمرو اسلامی قرار بگیرد (همانجا)، بنابر آثاری که در اطراف آن مشاهده شده، مناسبات مسلمانان با اهالی منطقه از طریق بازرگانان برقرار می‌شده است (اسعدی، ج2، ص16). در نیمه اول سده هشتم، ابن‌بطوطه در سفرش به هند و بنگال به شهر بزرگی به‌نام سُدْکاوان، با موقعیت نظامی مناسب، در ساحل دریا که کشتیهای بزرگ زیادی در آنجا پهلو می‌گیرند، اشاره کرده که ظاهرآ همان چیتاگنگ است (رجوع کنید به ج2، ص623؛ ترجمه فارسی، ج 2، یادداشتهای موحد، ص 425). در این سفر، وی با شیخ جلال تبریزی، که از نخستین مروّجان اسلام در منطقه بوده، نیز ملاقات کرده است (رجوع کنید به ابن‌بطوطه، ج 2، ص 624ـ625).در اوایل سده نهم، مبادلات تجاری میان بندر چیتاگنگ با بندرهای چین، بر شکوفایی شهر افزود (رجوع کنید به اسعدی، ج 2، ص 25). یک قرن بعد، علاءالدین حسین‌شاه، از حکام مسلمان بنگال، متصرفات حکام بنگال را گسترش داد و چیتاگنگ را که مدتی اَرکَنیها (از قبایل میانماری منطقه) آن را اشغال کرده بودند، مجددآ ضمیمه بنگال کرد و آنجا را فتح‌آباد نامید (آخوندزاده، ص 8؛ د.اسلام، همانجا).در 923/1517، پرتغالیها با گروهی از مبشران مسیحی وارد چیتاگنگ شدند (رجوع کنید به فرزین‌نیا، ص 38). در اوایل سده یازدهم محدوده پادشاهی جهانگیر گورکانی گسترش یافت و چیتاگنگ سرحد قلمرو وی شد (رجوع کنید به جهانگیر، ص 118). در 1075 شایسته‌خان، حاکم بابری منطقه، این شهر را تصرف کرد و آن را اسلام‌آباد نامید (بختاورخان، ج 1، ص 337؛ خافی‌خان نظام‌الملکی، همانجا). در 1174/1760، شرکت هند شرقی انگلیس شهر را در اختیار گرفت و با آنکه با مقاومتهای پراکنده مردمی روبه‌رو بود (از جمله در سالهای 1274ـ1276/ 1857ـ 1859)، حدود دو قرن در آنجا باقی ماند (رجوع کنید به )فرهنگ جدید جغرافیائی وبستر(، ذیل مادّه؛ آخوندزاده، ص 22ـ23، 133). از زمان حضور انگلیسیها تا 1330ـ1331/ 1911ـ 1912، که کلکته مرکز شبه‌قاره هند به‌شمار می‌رفت، از اهمیت چیتاگنگ کاسته شد، اما پس از تجزیه شبه‌قاره، به‌ویژه تقسیم ایالت بنگال در اوایل سده چهاردهم/ بیستم، چیتاگنگ به بندر مهمی تبدیل شد (رجوع کنید به مجابی، ص 13ـ14؛ آخوندزاده، ص 18، 25؛ علیزاده اسماعیل کندی، ص100). مولانا منیرالزمان اسلام‌آبادی از جمله مبارزان برجسته چیتاگنگ بود که در دوره استعمار انگلیس در این شهر تا 1326ش/ 1947، تلاش گسترده‌ای برضد انگلیسیها کرد (رجوع کنید به آخوندزاده، ص 32).چیتاگنگ در استقلال بنگلادش در دهه 1340ش/ 1960، سهم عمده‌ای داشت (رجوع کنید به مجابی، ص27). در 1350ش/ 1971، نخستین بار در چیتاگنگ، گروههایی به فرماندهی ضیاءالرحمان استقلال بنگلادش را اعلام کردند، اگرچه این فعالیتها به ویرانی بسیاری در شهر انجامید که مسبب آن ارتش پاکستان بود (رجوع کنید به آخوندزاده، ص82). در دهه 1350ش/ 1970، روسها اطراف بندر چیتاگنگ را مین‌روبی کردند که این اقدام، به همراه برطرف شدن بقیه عوامل ناامنی به‌جا مانده از جنگهای استقلال‌طلبانه، در پیشرفت امور تجاری و جمعیت‌پذیری فزاینده شهر در دهه‌های بعد تأثیر فراوان داشت (رجوع کنید به فرزین‌نیا، ص 226؛ مجابی، ص60).در این شهر آثار تاریخی فراوانی وجود دارد؛ از جمله مساجد بزرگ و قدیمی متعددی مانند مسجد بیت فَلَح (بزرگ‌ترین مسجد شهر)، مسجد قدم مبارک (دارای قدمگاهی منسوب به پیامبر اکرم)، شاه‌جامع و چاندانپورا (رجوع کنید به اسعدی، ج 2، ص 23). از دیگر مکانهای مورد توجه اهالی است : آرامگاهی منسوب به بایزید بسطامی، آرامگاه امانت علی‌شاه (از اولیای دوازده‌گانه صوفیه)، قدمگاه شیخ بدرالدین (رجوع کنید به بَدْر (پیر)*؛ پنج‌پیر*)، معابد بودایی و هندو در سیتاکوندا، قبرستانی متعلق به قربانیان جنگ جهانی دوم، چشمه فریدالدین عطار نیشابوری و مسجد نزدیک آن (فرزین‌نیا، ص 11ـ12؛ «مرکز جهانی علوم اسلامی در شبه‌قاره»، 2007).منابع : محمدمهدی آخوندزاده، تجزیه شبه‌قاره هند و استقلال بنگلادش، تهران 1365ش؛ ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطه، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت 1407/1987؛ همان، ترجمه فارسی: سفرنامه ابن‌بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران 1370ش؛ مرتضی اسعدی، جهان اسلام، تهران 1366ـ1369ش؛ محمد بختاورخان، مرآةالعالم : تاریخ اورنگزیب، چاپ ساجده س. علوی، لاهور 1979؛ جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه ]یا] توزک جهانگیری، چاپ محمدهاشم، تهران 1359ش؛ حدودالعالم؛ حسن ابوالعینین، «جمهوریة بنغلادیش»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ج 6، ریاض: جامعةالامام محمدبن سعودالاسلامیة، 1419/ 1999؛ محمدهاشم خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب‌اللباب، ج 2، چاپ کبیرالدین احمد، کلکته 1874؛ مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، بیروت 1994ـ2004؛ عزیز علیزاده اسماعیل کندی، شناسنامه فرهنگی بنگلادش، ]تهران[ : سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1379ش؛ زیبا فرزین‌نیا، بنگلادش، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1373ش؛ غلامرضا گلی‌زواره، سرزمین اسلام: شناخت کشورهای اسلامی و نواحی مسلمان‌نشین جهان، قم 1377ش؛ گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، تهران: گیتاشناسی، 1382ش؛ صدیقه‌بیگم مجابی، بنگلادش، تهران: سروش، ]بی‌تا.[؛ «مرکز جهانی علوم اسلامی در شبه‌قاره: گزارش سفر هیأت اعزامی به بنگلادش»، گزارش: نشریه داخلی مرکز جهانی علوم اسلامی، ش 56 (شهریور و مهر 1384)، مرکزی جهانی علوم اسلامی.Retrieved Jun. 25, 2007, from http://www.qomicis.com/ farsi/magazines/Magazine/G56/gozaresh.htm;الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، 1998ـ ، ذیل «بنغلادش» (از احمد خضر)؛EI2, s.v. "Chittagong" (by A. H. Dani); Great Soviet encyclopedia, NewYork 1973-1983; An Historical atlas of Islam, ed. William C. Brice, Leiden: Brill, 1981; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005; Webster's new geographical dictionary, Springfield, Mass. 1980.