چهلستون

چهلستون، عنوانی برای بناها یا بخشهایی از یک بنا در ایران، افغانستان، هند و آسیای مرکزی که دارای ستونهای بسیار باشد. عدد چهل در این اسمها افاده کثرت می‌کند (رجوع کنید به چهل*). برخی از این بناها عبارت‌اند از: شبستان ستون‌دار مسجدجامع اصفهان، کاخ چهلستون اردستان، چهلستون‌های بناب، مسجد چهلستون (حاجی‌علی‌آقا) کرمان، کاخ چهلستون در قلعه اللّه‌آباد در کنار رود جمنا در هند و چهلستون بخارا (ورجاوند، ص 5ـ9؛ معصومی، ص 291، 585). مهم‌ترین نمونه‌های موجود، کاخهای چهلستون اصفهان، قزوین و کابل است.1) چهلستون اصفهان، کاخی از دوره صفویه در اصفهان. این بنا بیست ستون دارد و سبب چهلستون نامیدن آن تعدد ستونهای کاخ است. نیز گفته‌اند که تصویر بیست ستون (برای شماره ستونها رجوع کنید به ادامه مقاله) کاخ در استخرِ مقابلِ آن انعکاس می‌یابد و با احتساب آن، کاخ دارای چهل‌ستون می‌شود (رجوع کنید به جابری انصاری، ص 343؛ هنرفر، 1335ش، ص 70).بنابر شواهد، بنای اولیه کاخ چهلستون به دستور شاه عباس اول (حک 996:ـ1038)، در باغ چهلستون یا جهان‌نما، به شکل عمارتی کلاه‌فرنگی با تعدادی اتاق کوچک ساخته شد (رجوع کنید به هنرفر، 1351ش، ص 3؛ همو، 1335ش، ص 67). در کاوشهای 1327ش، ضمن برداشتن لایه‌های گچ روی دیوارهای ایوان جنوبی، دو کتیبه نمایان شد. در کتیبه اول، سال اتمام بنا به دستور شاه عباس دوم (حک 1052:ـ1077)، بنابر مادّه تاریخ، 1057 ذکر شده است. در کتیبه دوم، که بلندتر است، تاریخ 1118 آمده که سال تعمیر بنا پس از آتش‌سوزی زمان شاه سلطان حسین است (رجوع کنید به وحید قزوینی، ص 91؛ هنرفر، 1351ش، ص 6، 23ـ24). تالار هجده ستونه و تالار آیینه، آیینه‌کاریها و نقاشیهای تالارها (به جز تصویر نادرشاه) از آثار دوره شاه عباس دوم است (هنرفر، 1335ش، ص 67، 70). سلاطین صفویه، بعد از عالی‌قاپو*، جشنها و مراسم سلام را در این کاخ برگزار می‌کردند (نیکزاد امیرحسینی، ص 53؛ جابری انصاری، ص 344). در تاخت و تاز افغانها قسمتهایی از تزیینات کاخ، از جمله تخت سلطنتی مجلل آن، از بین رفت (دیولافوا، ص 244؛ نیکزاد امیرحسینی، ص 66)، ولی بعد محمود افغان (حک : 1135ـ1137) به آن توجه نمود و در همین بنا بر تخت نشست. به دستور شاه طهماسب دوم (حک 1135:ـ1144)، خرابیهای کاخ مرمت شد (ارباب اصفهانی، ص 206، 245). در 1300، که مسعودمیرزا ظل‌السلطان حاکم اصفهان بود، بیشتر لوازم نفیس کاخ یا از بین رفت یا برای نصب و استفاده در کاخ او در تهران (ساختمان مسعودیه) به‌کار گرفته شد. برخی از این لوازم نیز به موزه‌های مختلف دنیا انتقال یافت، از جمله یک جفت در را به موزه ویکتوریا و آلبرتِ لندن بردند (جابری انصاری، همانجا؛ مهر پویا، ص 231؛ سمسار، ص 242). پس از آن، ظل‌السلطان این بنا را کارگاه دوخت چادرهای سفری و محل پذیرایی مهمانان و استقرار انجمن ایالتی کرد (دیولافوا، ص 245). کاخ چهل ستون در 1310ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید (پازوکی طرودی و شادمهر، ص 69). این بنا از 1311ش به بعد بارها مرمت شده است (رجوع کنید به هنرفر، 1351ش، ص 31؛ شفقی، ص 362)، از جمله، گچ‌بریهای ایوان آیینه مرمت شده و نیز نقاشیها از زیر لایه‌های گچ و کاهگل خارج گردیده و نرده‌های داخل ایوان ساخته شده است (مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، 2007؛ نیز رجوع کنید به شفقی، همانجا). این کاخ از 1327ش موزه شد (نیکزاد امیرحسینی، ص 62) و اکنون آثار گرانبهایی در آنجا نگهداری می‌شود، از جمله عهدنامه‌ای منسوب به حضرت علی علیه‌السلام، نسخه‌های خطی از قرن چهارم و دهم، فرشها و منسوجات، و سفالها و چینیهای عصر صفوی (سپنتا، ص 6ـ12).کاخ چهلستون، با مساحت120، 2 مترمربع، به صورت کلاه فرنگی با آجر و سنگ تیشه‌ای و به شکل مستطیل، روی صفه‌ای سنگی با ارتفاع حدود یک متر ساخته شده است (شاردن، ج 7، ص 377؛ کمپفر، ص 206؛ نیکزاد امیرحسینی، ص 52). در جانب شرقی بنا، ایوان اصلی، معروف به تالار هجده ستون، به طول 38 متر، عرض هفده متر و ارتفاع چهارده متر قراردارد. این ایوان دارای هجده ستونِ شانزده و هشت ضلعی از تنه درخت چنار و کاج است. سقف ایوان دارای نقاشیهای زیبایی است که بخشی از آنها در بارندگی سال 1333ش آسیب دیده است. در وسط ایوان، حوض مرمرینی تعبیه شده است. در پشت ایوان، تالاری معروف به تالار آیینه با سقف و مدخل آیینه‌کاری و دو ستون دیگر قرار دارد. در شمال و جنوب تالار آیینه دو اتاق بزرگ ساخته شده است (ارباب اصفهانی، ص 34؛ نیکزاد امیرحسینی، ص 53؛ هنرفر، 1335ش، ص 70، پانویس؛ همو، 1373ش، ص 86ـ87).پشت تالار آیینه، تالار پادشاهی، به شکل مستطیل به ابعاد 22 متر×11 متر، قراردارد و سقف آن با سه گنبد پوشیده شده است. تالار پادشاهی با سه ایوان (در جنوب، غرب و شمال) احاطه شده است. ایوان شمالی و جنوبی 30 متر×14 متر است. در هر طرف آنها دو اتاق قرار دارد. ایوان دیگری معروف به شاه‌نشین نیز به ابعاد 5ر5 متر×7 متر، با دو اتاق در طرفین آن، در جانب غربی واقع است (نیکزاد امیرحسینی، ص 54، 56ـ57، 59ـ60، 64). سقف بنا بیشتر با چوب کاج پوشیده شده است (جابری انصاری، ص 343).در اطراف این عمارت، مجرای آبی ساخته و در طول آن فواره‌هایی سنگی تعبیه کرده‌اند. حوض مستطیل روبه‌روی کاخ با همین مجرای آب به کاخ متصل است (رجوع کنید به دهمشگی و جان‌زاده، ص 271). این حوض با ابعاد 110 متر×16 متر تصویر کاخ را در خود منعکس می‌کند (هنرفر، 1335ش، ص 70؛ نیکزاد امیرحسینی، ص 64). مهم‌ترین تزیینات کاخ، طلاکاری و دیوارنگاره‌های تالار پادشاهی و دو اتاق اطراف تالار آیینه است (هنرفر، 1373ش، ص 87).نقاشیها شامل موضوعاتی است چون: پذیرایی شاه عباس اول و دوم از پادشاهان ازبک و ترکستان، پذیرایی شاه طهماسب اول از همایون بابری، جنگهای شاه اسماعیل اول با شیبک‌خان ازبک در نزدیک مرو و با عثمانیان در چالدران*، تصاویر تابلویی از دوره افشاری که جنگ نادرشاه را با محمد شاه در کرنال نشان می‌دهد و تصویر ناصرالدین شاه از دوره قاجاریه، همچنین نقاشیهایی از صحنه‌های شکار و سور در تالار پادشاهی و اتاقها و ایوان شاه‌نشین، صحنه‌های جشنهای درباری یا مضامین ادبی در زوایای طاقچه‌های اتاقها و پیکره‌های ایستاده و نشسته به سبک اروپایی (جابری انصاری، ص 344ـ346؛ هنرفر، 1351ش، ص 12؛ آژند، ص 276ـ297؛ شریف‌زاده، ص 107ـ 109). بعضی نقاشیهای کاخ روی صفحات گچی پوشیده با لاک قرمز یا بدون لاک، با آبرنگ انجام شده است. علاوه بر این، با رنگ و روغن، تحت تأثیر اروپاییان و بیشتر توسط نقاشان هلندی، تک چهره‌ها و موضوعات متفاوت نقاشی شده است (شاردن، ج 7، ص 379ـ380؛ آقاجانی، ص 79ـ83؛ شریف‌زاده، ص 108). این نقاشیها احتمالا کار هنرمندان معروفی چون رضا عباسی و پسرش آقا شفیع عباسی، آقا صادق نقاش (که نقاشیهای الحاقی دوره زند و قاجار به امضای اوست)، محمدعلی‌بیگ نقاشباشی، آقازمان و یوسف‌الحسینی است (هنرفر، 1351ش، ص 4؛ همائی، ج 1، ص 289، 320، 331ـ332؛ بهنام، ص 10؛ رابینسون، ص 225). سنّت نقاشیهای دیواری کاخ چهلستون ادامه سنّت نقاشیهای دیواری عهد غزنویان است (آژند، ص 276) که در دوره صفویه متأثر از شیوه رضا عباسی* در پیکرنگاری بوده است (گروبه و سیمز، ص 216).دیوارهای کاخ تا نیمه با سنگهای مرمر سفید پوشیده شده و نیمه دیگر نیز با نقشها و آیینه و شیشه‌های رنگی تزیین شده است (شاردن، ج 7، ص 378). مجسمه‌سازی، که در دوره صفویه بیشتر مورد توجه بوده، در تزیینات کاخ به کار رفته و از آن جمله مجسمه‌های شیرهایی است که زیر ستونهای وسطِ تالار هجده ستون به عنوان پایه‌های ستونها عمل می‌کنند و نیز شیرهای سنگی نشسته در استخر روبه‌روی کاخ (رجوع کنید به پوپ، 1977الف، ص 1357).علاوه بر کتیبه‌هایی که تاریخ اتمام و مرمت بنا را نشان می‌دهند، دو کتیبه قرآنی دیگر، با خط نسخ مشکی بر زمینه گل و بوته به خط شمس‌الدین‌بن ملامحمد سعید جیلانی به تاریخ 1119، در ایوان شاه‌نشین نصب شده است (هنرفر، 1351ش، ص 25؛ نیکزاد امیرحسینی، ص 59). ستونهای بیست‌گانه چوبی کاخ در گذشته با آیینه و شیشه‌های رنگی پوشیده شده بود (رجوع کنید به شاردن، همانجا؛ هنرفر، 1335ش، همانجا). سرستونهای مقرنس کاری شده و مزین به آیینه و شیشه‌کاریها از قدیم‌ترین نمونه‌های بهره‌گیری از این هنر در ایران است (پوپ، 1977الف، ص 1363؛ موسوی فریدنی، ص 102). اُرُسیها و نورگیرهای مشبک و تزیینی چوبی، درهای منبت و خاتم‌کاری شده، قابهای سقف و منبر خاتم کاخ از بهترین آثار چوبی در بنای مذکور است (رجوع کنید به نیکزاد امیرحسینی، ص 54، 57). کاخ چهلستون ادامه سنّت ساخت تالارهای ستون‌دار است که قرنها قبل از آن در ایران رایج بوده است (پوپ، 1977ب، ص 1192). آنه (ص 250) آن را شبیه کاخ آپادانای شوش*، متعلق به دوره هخامنشیان، دانسته است و بعضی نیز بر این باورند که عالی‌قاپو و قصر (از میان رفته) آیینه، شبیه چهلستون ساخته شده است (رجوع کنید به کلایس، ص241؛ افضل‌الملک، تعلیقات افشارفر، ص118).چهلستون نمونه برجسته‌ای از کوشکهای دوره صفوی است که ویژگی برون‌گرا و نمایشی این بناها را به خوبی نشان می‌دهد.منابع : علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف؛ یعقوب آژند، مکتب نگارگری اصفهان، تهران 1385ش؛ حسین آقاجانی، «تعمیرات نقاشی»، اثر، ش 1 (بهار 1359)؛ کلود آنه، گلهای سرخ اصفهان: ایران با اتومبیل، ترجمه فضل‌اللّه جلوه، ]تهران[ 1370ش؛ محمدمهدی‌بن محمدرضا ارباب اصفهانی، نصف جهان فی تعریف‌الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340ش؛ غلامحسین افضل‌الملک، سفرنامه اصفهان، چاپ ناصر افشارفر، تهران 1380ش؛ عیسی بهنام، «هنر نقاشی در دوران پادشاهی شاه عباس بزرگ»، هنر و مردم، دوره جدید، ش 67 و 68 (اردیبهشت و خرداد 1347)؛ ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملی: از 24/6/ 1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان،]اصفهان[ 1321ش؛ جلیل دهمشگی و علی‌جان‌زاده، جلوه‌های هنر در اصفهان، ]تهران[ 1366ش؛ ژان‌پل‌راشل دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ترجمه و نگارش علیمحمد فره‌وشی، تهران 1361ش؛ عبدالحسین سپنتا، «اشیائی از موزه چهلستون اصفهان»، وحید، سال 2، ش 3 (اسفند 1343)؛ محمدحسن سمسار، «آئینه‌کاری در معماری ایران دوره اسلامی»، در تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376ش؛ عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، تهران 1381ش؛ سیروس شفقی، جغرافیای اصفهان، اصفهان 1381ش؛ ولفرام کلایس، «کاخ‌ها»، ترجمه علیرضا مهینی، در معماری ایران: دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، ج 1، تهران: جهاد دانشگاهی، 1366ش؛ انگلبرت کمپفر، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران 1360ش؛ مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی.Retrieved Jul. 4, 2007, from http://www.ichodoc.ir/ scripts/wxis. exe;غلامرضا معصومی، تاریخچه علم باستان‌شناسی، تهران 1383ش؛ محمدعلی موسوی فریدنی، اصفهان از نگاهی دیگر، اصفهان 1378ش؛ جمشید مهرپویا، «منبت و کنده‌کاری چوب در معماری ایران دوره اسلامی»، در تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، همان؛ کریم نیکزاد امیرحسینی، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان 1335ش؛ محمدطاهربن حسین وحید قزوینی، عباسنامه، یا، شرح زندگانی 22 ساله شاه عباس ثانی ( 1052ـ 1073)، چاپ ابراهیم دهگان، اراک 1329ش؛ پرویز ورجاوند، «چهلستون‌های پرشکوه بناب: شاهکاری از معماری چوبی آغاز دوران صفویه در آذربایجان»، هنر و مردم، ش 162 (فروردین 1355)؛ جلال‌الدین همائی، تاریخ اصفهان، ج 1، چاپ ماهدخت بانوهمایی، تهران 1375ش؛ لطف‌اللّه هنرفر، آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، اصفهان 1373ش؛ همو، راهنمای ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان 1335ش؛ همو، «کاخ چهلستون»، هنر و مردم، ش 121 (آبان 1351)؛Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, new ed. by L. Langles, Paris 1811; Ernst J. Grube and Eleanor Sims, "Painting", in The Arts of Persia, ed. Ronald W. Ferrier, New Haven: Yale University Press, 1989; Arthur Upham Pope, "The architecture of the Islamic period.40: Architectural ornament", in A Survey of Persian art: from prehistoric times to the present, ed. Arthur Upham Pope, vol.3, Tehran: Soroush, 1977a; idem, "The architecture of the Islamic period. 39 (L): The S(afavid period", in ibid, 1977b; B. W. Robinson, "Painting in the post Safavid period", in The Arts of Persia, ibid.2) چهلستون قزوین. از کاخهای دوره صفویه در شهر قزوین. این کاخ در بخش شمالی مجموعه بناهای سلطنتی سعادت‌آباد، که امروزه در ضلع جنوبی سبزه‌میدان واقع شده است، قرار دارد. عبدی‌بیگ شیرازی، ملقب به نویدی، در مجموعه اشعار خود، از جمله دوحةالازهار و روضةالصفات، به‌تفصیل بناهای این مجموعه را وصف نموده و کاخ را اَرشی‌خانه نامیده است (رجوع کنید به نویدی، 1974ب، ص 36). این بنا در دوره قاجار به کلاه فرنگی و کلاه فرنگی شاه طهماسب تغییر نام یافت (رجوع کنید به فرهاد میرزا قاجار، ص 382؛ رشوند، ص 11، 13؛ گلریز، ج 1، ص 648) و به احتمال بسیار، سعدالسلطنه، فرماندار قزوین، این بنا را چهلستون نامید (سیاح، ص 425؛ دبیرسیاقی، ص 493).اسکندر منشی (ج 2، ص 518) از بنای دیگری با نام چهلستون یاد کرده که در واقع همان دیوان‌خانه شاه طهماسب و محل اجرای مراسم و به حضور پذیرفتن شخصیتهای سیاسی بوده است (رجوع کنید به بخش ب: دیوان‌خانه صفوی). بدین‌ترتیب، بنای دیوان‌خانه، چهلستون قدیم یا اول است و کلاه فرنگی شاه‌طهماسب، چهلستون جدید یا چهلستون دوم (دبیرسیاقی، ص 487)؛ اما گاه این دو بنا یکی پنداشته شده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به د. ایرانیکا، ذیل مادّه).در 951، به دستور شاه‌طهماسب اول، ساخت مجموعه بناهای سلطنتیِ باغ سعادت‌آباد، از جمله بناهای مذکور، در زمینهای مشهور به زنگی‌آباد، آغاز شد و در 965 کار آن پایان یافت (منشی قمی، 1359ـ1363ش، ج 1، ص 312ـ 313، 401؛ برای اختلاف‌نظر درباره سال اتمام ساخت مجموعه رجوع کنید به امیرغیاثوند، ص 29).این مجموعه سلطنتی در دوره دیگر شاهان صفوی، همچون اسماعیل دوم، شاه عباس اول و شاه عباس دوم، تغییر و توسعه یافت (رجوع کنید به منشی قمی، 1359ـ1363ش، ج 2، ص 623؛ شاردن، ج 2، ص 388؛ گلریز، ج 1، ص 641؛ اشراقی، ص 322). این مجموعه را برخی سیاحان اروپایی تا حدودی وصف نموده‌اند (رجوع کنید به دلاواله، ج 1، ص 710؛ شاردن، همانجا). مجموعه سعادت‌آباد پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در 1007، رو به ویرانی نهاد (اشراقی، همانجا).الف) کلاه فرنگی شاه طهماسب (چهلستون جدید). فرهاد میرزا در 1293 در بازدید از این مکان، آن را ویران وصف کرده است (همانجا). در اواخر آن دوره، کلاه فرنگی، پس از نوسازی طبقه اول و دوم، به عنوان یکی از بناهای دارالحکومه قزوین مورد استفاده قرار گرفت و در حدود 1306 یا 1312 سعدالسلطنه، با تعمیر بنای مذکور، نام چهلستون بر آن نهاد. این بنا، پس از وی نیز مدتها در اختیار فرمانداران شهر بود و در 1330 با عمارتهای اطرافش به ژاندارمری و در حدود 1300ش مجددآ به فرمانداری تحویل و در آن تغییراتی ایجاد شد (گلریز، ج 1، ص 648). در سالهای بعد، در عملیات توسعه خیابانهای قزوین، بخش وسیعی از باغ سعادت‌آباد از بین رفت (آصف‌زاده، ص 9). امروزه از بناهای آن مجموعه فقط کاخ چهلستون جدید (دوم) یا کلاه فرنگی شاه طهماسب و سردر عالی‌قاپو برجای مانده است (اشراقی، ص 324؛ امیرغیاثوند، همانجا). این کاخ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در 1336ش موزه شد (صدیق ایمانی، ص 57؛ گلریز، ج 1، ص 649) و ابتدا درها، تابلوها، قاب آیینه‌های چوبی و آثار گوناگونی از دوره زندیه و قاجاریه در آن نگاهداری می‌شد (گلریز، همانجا؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به عطارزاده، ص 54، 208)، لیکن امروزه، با داشتن بیش از500 ، 2 اثر از خوشنویسان معروفی چون ملک‌محمد، میرعماد*، درویش عبدالمجید* و عمادالکتاب قزوینی*، یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های خوشنویسی ایران محسوب می‌شود. این کاخ چندین‌بار مرمت شده است، از جمله در 1347ش (رجوع کنید به امیرغیاثوند، ص 34ـ35). با اینکه کاخ چهلستون بنایی دو طبقه است، درباره زمان ساخت طبقه دوم تردید وجود دارد؛ به نظر اشراقی (همانجا) طبقه دوم در دوره قاجار به بنا افزوده شده است. این بنا به شکل هشت ضلعی با بدنه آجری و ازاره سنگی، بر روی صفه‌ای به ارتفاع سی سانتیمتر ساخته شده است. هر دو طبقه بنا دارای یک تالار مرکزی و اتاق گوشوار در هر یک از چهار زاویه تالار و ایوانی در وسط هر ضلع است. در دوره قاجار، با نصب اُرُسی در جلو ایوانها، از آنها به جای اتاق و هشتی استفاده می‌شد. ایوانها هر کدام با سه درگاه به تالار راه پیدا می‌کنند (گلریز، ج 1، ص 648). دور تا دور طبقه اول، رواقی ستون‌دار با طاقهای نیم‌دایره قرار دارد. تالار طبقه اول در ابتدا با اتاقهای گوشوار ارتباط داشت که با تغییرات ایجاد شده، فقط از طریق ایوان می‌توان بدانها راه یافت. در اتاق جنوب شرقی این طبقه، راه‌پله‌ای مارپیچی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده است (صدیق ایمانی، ص 56ـ57). تالار طبقه دوم، به سبب تعبیه ارسیهای پنج چشمه بزرگ، روشنایی مناسبی دارد. در اطراف طبقه دوم بنا، ایوانی با ستونهای ساده چوبی و سقف شیروانی قرار گرفته است.کاخ چهلستون مزین به دیوارنگاره‌هایی است که در دوره قاجار گچ‌اندود و امروزه کم‌رنگ و تقریبآ محو شده‌اند. نقاشیهای داخل بنا، که اغلب صحنه‌های بزم و نوازندگی یا تصاویر تمام قد زنان است، درون طاقچه‌ها و بالای دیوارها ترسیم شده‌اند (شریف‌زاده، ص 101ـ102؛ دبیرسیاقی، ص 493ـ494). روزنه‌ها و شاهپرکها و لچکیها و دهانه قوسها هم با نقوش اسلیمی و ختایی و با استفاده از زر و لاجورد تزیین شده است. نماهای خارجی طبقه اول و دوم نیز اغلب نقاشی مجلس بزم نوازندگی است (امیرغیاثوند، ص 37).این بنا دارای درهای خاتم‌کاری شده، ارسیهایی با گره‌بندی و شیشه‌های رنگین با نقشهای بته‌جقه‌ای، و لوز و طاق‌نما و ستونها و نرده‌های چوبی است که در دوره قاجاریه به بنا افزوده شده‌اند (عطارزاده، ص 93، 154). لچکیهای قوسها نیز در دوره قاجاریه با کاشی‌کاری خشتی تزیین شده‌اند (گلریز، همانجا). این کاخ به شیوه برون‌گرا ساخته شده است و کاخ هشت‌بهشت اصفهان تقلیدی از آن شمرده می‌شود (رجوع کنید به آصف‌زاده، همانجا). برای کاخ چهلستون کارکردهای گوناگونی تصور شده است، از جمله آنکه محل انجام دادن مراسم سیاسی (اهری، ص 17ـ18) یا اقامتگاه خصوصی شاه در برخی ایام سال بوده است.ب) دیوان‌خانه صفوی (چهلستون قدیم). از بناهایی است که به دستور شاه‌طهماسب اول ساخته شده و محل اجرای مراسم از جمله جلوس شاه اسماعیل دوم و شاه عباس اول و به حضور پذیرفتن شخصیتهای سیاسی و مراسم نوروز و سلام، بوده است (منشی قمی، 1359ـ1363ش، ج 2، ص 626، 630، 759ـ760، 862؛ افوشته‌یی، ص 272). ظاهرآ این بنا با بناهای شمال و غرب عالی‌قاپو مجموعآ دولتخانه شاهی را تشکیل می‌داده (دبیرسیاقی، ص 485) و در ضلع غربی، حیاط بسیار بزرگی به نام قلعه بیگی قرار داشته است (آصف‌زاده، ص 25).این بنا بعدها، به سبب نامعلومی، ایوان نادری نام گرفت (گلریز، ج 1، ص 652؛ دبیرسیاقی، ص 484). گرچه به نوشته آصف‌زاده (همانجا)، به‌سبب تاج‌گذاری نادرشاه افشار در این عمارت، آن را به این نام خوانده‌اند. عمارت چهلستون از دوره مشروطه به بعد بیشتر در اختیار نیروهای نظامی بود و از اواخر دوره قاجار و نیز دوران پهلوی، از آن به جای زندان استفاده می‌شد. در 1298ـ1299ش این بنا در اختیار ژاندارمری قرار گرفت. در دوره پهلوی اول، حیاط آن، پس از پر کردن حوض و از بین بردن درختان، زمین فوتبال شد. عمارت چهلستون پس از 1316ش، به سبب بی‌توجهی به آن، رو به ویرانی نهاد (دبیرسیاقی، ص 485ـ486).عمارت چهلستون قدیم یا اول، شبیه کاخ چهلستون اصفهان بوده و حوض مستطیل بزرگی مقابل ایوان داشته است. این ایوان با دو ستون چوبی نقاشی شده بخش اصلی بنا را تشکیل می‌داد. این عمارت دو طبقه، با تالار مجلل و ازاره‌ها و پله‌های سنگی، دارای دو اتاق در طبقه اول و دو شاه‌نشین در طبقه دوم بود و در طرفین ایوان اصلی، راهروهایی برای دسترسی به تالار و طبقه دوم قرار داشت. در هر جانب ایوان، دو ایوان دیگر، با قوس هلالی و تزیینات کاشی، نمای بنا را تشکیل می‌داد. جلو تالار اصلی، که ظاهرآ محل بارعام و سلام بوده، در یا ارسی وجود نداشته است، لیکن ایوانهای چهارگانه درهای بزرگی داشته‌اند که نیمی از بدنه آنها شیشه‌ای بوده است. این بنا، آجرکاری و گچ‌بری و آیینه‌کاری و منبت‌کاری چشمگیری داشته است (دبیرسیاقی، ص 484ـ 485؛ آصف‌زاده، همانجا).با شناخت این بنا و آنچه عبدی‌بیگ شیرازی (نویدی) در دوحةالازهار (ص 69ـ96) از نقاشیها (شامل تصاویر شیرین و فرهاد، شیرین و خسرو، مجالس بزم، چوگان‌بازی، یوسف و زلیخا) به شعر درآورده (نیز رجوع کنید به امیرغیاثوند، ص 39)، روشن می‌شود که این نقاشیها در چهلستونِ اول بوده است، نه در چهلستون دوم (عمارت کلاه فرنگی شاه طهماسب). همچنین منشی قمی، که در خلاصةالتواریخ این بنا را چهلستون نامیده، در کتاب دیگرش، گلستان هنر (ص 138)، کشیدن تصویر یوسف و زلیخا را به شاه طهماسب نسبت داده است. غزلی از حافظ و غزلی از حسام‌الدین مدّاح ــکه منشی قمی (1359ش، ص 93ـ 96) به آنها اشاره کرده و شاه طهماسب برای کتابت آنها، مالک دیلمی را فراخوانده (همو، 1359ـ1363ش، ج 1، ص 398ـ 401)ــ نیز به اشتباه به چهلستون دوم نسبت داده شده است.منابع : علاوه بر مشاهدات مولف؛ محمدباقر آصف‌زاده، قزوین در گذر هنر، قزوین 1374ش؛ اسکندر منشی؛ احسان اشراقی، «شهر قزوین»، در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران 1365ش؛ محمودبن هدایت‌اللّه افوشته‌یی، نقاوةالآثار فی ذکرالاخیار: در تاریخ صفویه، چاپ احسان اشراقی، تهران 1373ش؛ محبوبه امیرغیاثوند، «باغ سعادت‌آباد و کاخهای صفویان در قزوین»، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال 3، ش 1 (پاییز و زمستان 1367)؛ زهرا اهری، مکتب اصفهان در شهرسازی : زبانشناسی عناصر و فضاهای شهری، واژگان و قواعد دستوری، تهران 1380ش؛ محمد دبیرسیاقی، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن، قزوین 1381ش؛ پیترو دلاواله، سفرنامه‌ی پیترو دلاواله، ترجمه محمود بهفروزی، تهران 1380ش؛ محمدعلی‌بن محمدزمان رشوند، مجمل رشوند: شرح وقایع و گزارشهای تاریخی منطقه رودبار و الموت، نواحی اطراف آن و قزوین در سالهای 1271ـ 1276ه ق، چاپ منوچهر ستوده و عنایت‌اللّه مجیدی، تهران 1376ش؛ محمدعلی بن محمدرضا سیاح، خاطرات حاج سیاح، یا، دوره خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، چاپ سیف‌اللّه گلکار، تهران 1359ش؛ عبدالمجید شریف‌زاده، دیوارنگاری در ایران: زند و قاجار در شیراز، تهران 1381ش؛ مصطفی صدیق ایمانی، «عمارت کلاه‌فرنگی»، موزه‌ها، ش 5 (مهر 1362)؛ عبدالکریم عطارزاده، «آرایه‌های چوبی در معماری اسلامی ایران: دوره‌های زندیه و قاجاریه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، 1374ش؛ فرهاد میرزا قاجار، سفرنامه فرهاد میرزا معتمدالدوله، چاپ اسماعیل نواب صفا، تهران 1366ش؛ محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب‌الجنه قزوین، ج 1، ]قزوین[ 1368ش؛ احمدبن حسین منشی‌قمی، خلاصةالتواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران 1359ـ1363ش؛ همو، گلستان هنر، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران 1359ش؛ زین‌العابدین علی‌بن عبدالمؤمن نویدی، دوحةالازهار، چاپ علی مینائی تبریزی و ابوالفضل رحیموف، مسکو 1974الف؛ همو، روضةالصفات، چاپ ابوالفضل رحیموف، مسکو 1974ب؛Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, new ed. by L. Langles, Paris 1811; EIr., s.v. "Cehel Sotun, Qazvin" (by Wolfram Kleiss).3) چهلستون کابل، قصری در جنوب کابل در افغانستان متعلق به قرن سیزدهم. در دوره زمان‌شاه سدوزائی (حک : 1207ـ1216)، عبداللّه قوللرآقاسی ملقب به جان‌نثارخان، والی کابل، چهلستون اولیه را در 1210 در مشرق بالاحصار* بنا کرد. تنها منبع مکتوب معاصر زمان‌شاه درباره چهلستون، منظومه میرزالعل محمد، متخلص به عاجز، در 22 بیت در وصف آن است. ساختمان مزبور چهار طبقه بوده و تخت شاهی در یکی از اتاقهای طبقه چهارم قرار داشته است. قصر، گنبدی بزرگ داشته که آن را کلاه‌فرنگی می‌خوانده‌اند. همه خیابانهای اطراف قصر مشجر بوده است (رجوع کنید به وکیلی فوفلزائی، ص 381ـ382؛ کهزاد، ج 2، ص 73ـ 77). توپ معروفِ زبَر زنگ، که به دستور زمان‌شاه ساخته شده بود، در مقابل ایوان قصر قرار داشت (وکیلی فوفلزائی، ص381).بنای اولیه بعدها ویران گردید و چهلستون کنونی به دستور عبدالرحمان (حک: 1297ـ1319) ساخته شد (کابل‌زمین،2007). این بنا که پیشتربه ایندکی، یا ایندیکی، هینداکی و هیندکایی (برگرفته از نام روستایی در همین محل) معروف بوده ــ در دامنه تپه‌ای کوچک، در جنوب باغ بزرگی که عبدالرحمان مصادره کرده بود (شینازی، ص56ـ57)، واقع است و طبق کتیبه مرمرینِ پایین تپه، ساخت بنای جدید در 1306 برای شاهزاده حبیب‌اللّه‌خان شروع شد و بعد از سه سال پایان یافت و شاهزاده آن را، به سبب تعداد ستونهایش، مجددآ چهلستون نامید (کابل زمین، 2007؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه). باغ مصفای چهلستون مدتها تفریحگاه مردم کابل بود (آریانا، ذیل «چهل‌ستون (هندکی)»). هنگامی که عبدالرحمان حضور داشت، باغ را با چراغهای فراوان رنگی تزیین می‌کردند. از این بنا برای سکونت مهمانان خارجی دولت نیز استفاده می‌شد. از جمله این بنا در 1311 پذیرای دیوراند، رئیس هیئت تعیین خطوط مرزی افغانستان و هند، بود و از زمان ریاست جمهوری بَبْرَک کارمِل (1358ـ 1365ش) جلسات و مهمانیهای دولتی و همایشهای مطبوعاتی در آن انجام می‌گرفت (کابل زمین، 2007؛ دل‌آباد، 2004؛ د. ایرانیکا، همانجا).جنگهای طولانی در افغانستان، قصر چهلستون را نیز تا حدود زیادی ویران کرد. این قصر در سالهای اخیر تعمیر شده است و از آن، به عنوان مرکزی تاریخی، حفاظت می‌گردد (دافغانستان اسلامی جمهوریت، دفتر ریاست جمهوری، 2007).چهلستون جدید نیز در چهار طبقه ساخته شده است و تأثیر معماری یونانی در آن به وضوح دیده می‌شود. در طبقه زیرین اتاقهایی برای نگهداری هدایا و آثار وجود دارد. در طبقه دوم، از ورودی اصلی تا منتهاالیه شرقی، راهرویی به سوی تالاری، که یک ردیف ستون مرمرین و طاقچه‌های بزرگ دارد، کشیده شده است. در منتهاالیه غربی تالار، اتاق کوچکی قرار دارد که با گلدانهایی تزیین شده است. پنجره‌های بزرگ آن مشرف به قسمت غربی باغ است (کابل زمین، 2007؛ د. ایرانیکا، همانجا). از این بنا تمامِ محله چهاردهی دیده می‌شود (آریانا، همانجا). با تغییراتی که حبیب‌اللّه به سبک غربی در قصر اجرا نمود، در مرکز نمای دیوار شمالی، شش ستون ایجاد شد و سقف به حالت شیب‌دار در آمد. سرانجام، محمدظاهر شاه (حک : 1312ـ 1352ش) دیوار و دو برج کوتاه قطور به بنای چهلستون اضافه کرد (د. ایرانیکا، همانجا).منابع : آریانا دائرةالمعارف، کابل: انجمن دائرةالمعارف افغانستان، 1328ـ 1348ش؛ دافغانستان اسلامی جمهوریت، دفتر ریاست‌جمهوری ]وب‌گاه[،Retrieved May 15, 2007, from http://www.president. gov. af/pashto-dari/news/afghanistan-achievments-1385. mspx;دل‌آباد ]وب‌گاه[،2004. Retrieved May 15, 2007, from http:// www. dilabad. net/ Tarikh/ Tarikh %203.htm;کابل زمین ]وب‌گاه[،Retrieved May 15, 2007, from http:// kabulzamin. persianblog. com;احمدعلی کهزاد، بالاحصار کابل و پیش‌آمدهای تاریخی، ]کابل[ 1336ـ 1340ش؛ عزیزالدین وکیلی فوفلزائی، درةالزمان فی تاریخ شاه زمان، کابل 1337ش؛EIr., s.v. "Cehel Sotun, Kabul" (by Nancy H. Dupree); May Schinasi, Afghanistan at the beginning of the twentieth century: nationalism and journalism in Afghanistan, a study of Seraj ul-akhbar (1911-1918), Naples 1979.