چهارگاه (یا چارگاه)

چهارگاه (یا چارگاه)، یکی از هفت دستگاه و سومین شعبه از شعبات بیست‌وچهارگانه موسیقی کهن ایران و جهان اسلام و از مُدهای متداول در بسیاری از کشورهای اسلامی و مناطق زیرنفود فرهنگ آنها. چهارمین نغمه یک وتر را چهارگاه می‌نامیدند (رجوع کنید به مراغی، ص 200؛ نسیمی، ص 71) که ظاهرآ پسوند «گاه» در اینجا مفهوم مکانی دارد و بر همین اساس، احتمالا چهارگاه به‌معنای جای نغمه چهارم است (رجوع کنید به حنانه، ص 17).چهارگاه، سومین شعبه موسیقی قدیم (دست کم از قرن نهم) است. به نوشته مراغی (ص 139ـ140)، شعبه اول (دوگاه) از دو نغمه، شعبه دوم (سه‌گاه) از سه نغمه و شعبه چهارگاه از چهارنغمه تشکیل شده است. مراغی (ص 140) از پنج نوع چهارگاه دیگر نیز یاد کرده است که عبارت‌اند از: رَکب، مُبَرقَع، ماهور، کردانیا، و نوروز خارا. امیرعلیشیرِ نوائی (ص 16) از یک «عمل» (یکی از انواع تصانیف قدیم) در چهارگاه یاد کرده که مولانا صاحبِ بلخی بر شعری با مطلعِ «همچو صبح از مهر رویت می‌زدم دَمهای سرد/ تا رسَم روزی به کویت دل بسی شبگیر کرد»، ساخته و بین مردم، مشهور بوده است. بابر* نیز (ج 1، ص 397) «صوتی» (یکی دیگر از انواع تصانیف قدیم) در چارکاه (چهارگاه) ساخته بوده است. این شواهد، رواج چهارگاه را در هرات و بخشی از هند در قرن دهم نشان می‌دهد.در برخی رساله‌های دوره صفوی، به‌ویژه رساله‌های قرن یازدهم به بعد، چهارگاه نام یکی از شَدّ*های چهارگانه است (برای نمونه رجوع کنید به شاملو، ص 210). ضیاءالدین یوسف، نویسنده رساله موسیقی کلیات یوسفی در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، از «چهارگاه و مخالف» به عنوان یکی از دستگاههای دوازده‌گانه یاد کرده (رجوع کنید به معارف، ص 117) که ظاهرآ دستگاه چهارگاه فعلی در موسیقی دستگاهی، از آن گرفته شده است. بنابر آنچه گفته شد، می‌توان این نظریه را در سیر تحول چهارگاه از «شعبه» تا «دستگاه» مطرح کرد که چهارگاه دست‌کم از قرن نهم یکی از شعبات بیست و چهارگانه بوده و بعدها، احتمالا در حدود قرن یازدهم، مد اولیه یک شَدّ شده (رجوع کنید به خضرائی، ص 53ـ71) که این شَدّ به نام مد آغازینش، چهارگاه خوانده می‌شده و سپس احتمالا در اوایل دوره قاجار این شَدّ به یکی از دستگاههای دوازده‌گانه تبدیل شده و با تغییر نظام از دوازده دستگاه به هفت دستگاه و پنج آواز، همچنان جایگاه خود را به عنوان یکی از دستگاهها حفظ کرده است؛ البته ذوالاربع (دانگ) چهارگاه در این سیر و تحول، از تغییر مصون نبوده و نغمه‌های آن، که در قرن نهم به صورت ا، د، و، ح آمده (مراغی، همانجا)، امروزه تقریبآ به ترتیب ا، ج، ز، ح است، که فواصل میان اینها تقریبآ معادل سه ربع پرده، پنج چهارم پرده، و نیم‌پرده در نظر گرفته می‌شود.دستگاه چهارگاه امروزی دارای گوشه‌های متعددی است که مهم‌ترین آنها، به ترتیب از بم به زیر، درآمد، زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب و منصوری است که در ساختن تصنیفها و آهنگها از مایه آنها استفاده می‌شود (طلائی، ص 27). از جمله قطعاتی که در چهارگاه ساخته شده، ترانه‌های معروف «باباکرم» و «یار مبارکباد» است که در عروسیها خوانده می‌شوند، و «هزاردستان» از امیرجاهد، قطعه «دخترک ژولیده» از علینقی وزیری*، و قطعه «چکاد» از پرویز مشکاتیان.درباره حالات دستگاه اظهارنظرهای کمابیش متفاوتی شده است. به نظر روح‌اللّه خالقی* (ص 20)، چهارگاه تمام حالات مقام بزرگ و کوچک را در خود جمع کرده است و از همین‌رو، گاه نشاط‌آور و زمانی غم‌انگیز است. این نظر نیز وجود دارد که این دستگاه، حرکت و پیشرفت را می‌رساند (برکشلی، ص50) و گاه پرخاشگر و رزمی است (نتل، ص 22). در میان دستگاههای هفت‌گانه، چهارگاه بیشترین پیوستگی را با دستگاه سه گاه دارد؛ تمامی گوشه‌های سه‌گاه را می‌توان با تغییر مقام، در چهارگاه اجرا نمود، اگرچه چهارگاه چند گوشه مخصوص به خود دارد (فرهت، ص 97).برخی گوشه‌های دستگاه چهارگاه در تعزیه‌خوانی نیز مرسوم بوده، چنان که شبیه حضرت عباس، چهارگاه می‌خوانده است (مستوفی، ج 1، ص 289؛ نیز رجوع کنید به تعزیه*). در زمان ناصرالدین شاه، شبیه‌خوانها به هنگام ورود به تکیه دولت*، دسته‌جمعی نوحه‌ای در چهارگاه می‌خواندند با این مطلع: بزن چهچه بلبل بلبل/ گل به گلستان آمد (همان، ج 1، ص 297).در موسیقی نواحی ایران، چهارگاه چندان رواج ندارد؛ با این حال، مقامهایی هست که از نظر گردش لحن (ملودی)، به چهارگاه شبیه است، از جمله مقامِ کردیِ «شاه‌خوشینی» (کاکی، ص 132).نام چهارگاه در خارج از ایران، به عنوان مُد موسیقایی شناخته شده است که البته با چهارگاه معاصر ایرانی تفاوتهای محتوایی دارد، از جمله در موسیقی اویغورهای چین (شفیعی کدکنی، ص 14؛ نیز رجوع کنید به چین*، مسلمانان، بخش 6). چهارگاه در موسیقی ترکیه، اولین مقام از مقامهای بسیط (بسیط مَکامی) است که از افزوده شدن یک ذوالاربع چهارگاه با فواصل پرده، پرده، نیم‌پرده به یک ذوالخمس چهارگاه با فواصل پرده، پرده، نیم‌پرده، پرده به دست می‌آید؛ به این ترتیب که ذی‌الخمس در بخش بم و ذی‌الاربع در بخش زیر قرار می‌گیرد (رجوع کنید به اوزتونا، ذیل "Cargah"). در موسیقی مصر، «جهارکاه» (چهارگاه) یکی از 52 مقام است که ساختار آن از یک ذوالخمس چهارگاه و یک ذوالاربع چهارگاه و بار دیگر یک ذوالخمس چهارگاه تشکیل شده که ذوالخمس و ذوالاربع چهارگاه در موسیقی مصری همان است که در موسیقی ترکیه ذکر شد (رجوع کنید به «المقامات‌المستعملة فی مصر و تحلیلها الی أجناس»، ص 247 مکرر). براین‌اساس، چهارگاه ترکی و مصری، از نظر فواصل، با ماهور* ایرانی مقایسه شدنی است.منابع : امیر علیشیرنوائی، تذکره مجالس‌النفائس، ]ترجمه فارسی[، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران 1363ش؛ بابر، امپراتور هند، بابرنامه، چاپ مانو ایزی‌نینک، کیوتو 1995ـ1996؛ مهدی برکشلی، شرح ردیف موسیقی ایران، در موسی معروفی، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی، تهران 1374ش؛ مرتضی حنانه، گامهای گمشده، تهران 1367ش؛ روح‌اللّه خالقی، «نکته‌ای چند درباره موسیقی ایرانی»، مجله موسیقی، سال 3، ش 8 و 9 (آبان و آذر 1320)؛ بابک خضرائی، «سایه‌ای از تفکر دستگاهی در رساله امیرخان گرجی: تلاش برای تحلیل باب سیزدهم رساله امیرخان (در بیان شَدّ)»، در کتاب سال شیدا: مجموعه مقالات موسیقی، ش 8 و 9، گردآورنده: محسن حجاریان، تهران: سرای اهل هنر، 1386ش؛ مرتضی‌بن حسن شاملو، جُنگ مرتضی قلی شاملو، گردآوری در سال 1069 قمری، چاپ نسخه برگردان از روی نسخه خطی شماره 1500 کتابخانه مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، نسخه‌شناسی و فهرست‌نگاری از ایرج افشار و احمد منزوی، تهران 1382ش؛ محمدرضا شفیعی کدکنی، «یک اصطلاح موسیقایی در شعر حافظ»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، ش 15 (بهار 1381)؛ داریوش طلائی، «سه‌تار و ردیف»، در همان؛ هرمز فرهت، دستگاهی در موسیقی ایرانی، ترجمه مهدی پورمحمد، تهران 1380ش؛ حیدر کاکی، «مقام‌های تنبور یارسان»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، ش 36 (تابستان 1386)؛ عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع‌الالحان، چاپ تقی بینش، تهران 1366ش؛ عبداللّه مستوفی، شرح‌زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران 1377ش؛ عباس معارف، شرح ادوار صفی‌الدین ارموی با مقدمه‌ای در تاریخ موسیقی ایران، ویرایش و حواشی عبدالرضا موسوی، تهران 1383ش؛ «المقامات المستعملة فی مصر و تحلیلها الی أجناس»، مقدمة من معهدالموسیقی الشرقی، در کتاب مؤتمرالموسیقی العربیة، قاهره 1350/ 1932، قاهره: وزارةالمعارف العمومیة، 1352/1933؛ برونو نتل، «گردآورنده‌ی چهارگاه»، ترجمه پیام روشن، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، ش 27 (بهار 1384)؛ نسیمی، نسیم طرب، چاپ امیرحسین پورجوادی، تهران 1385ش؛Yilmaz Oztuna, Turk musikisi kavram ve terimleri ansiklopedisi, Ankara 2000.