چهاردانگه(۱)

چهاردانگه(1)، قسمتی از منطقه تاریخی هزارجریب* و امروزه بخشی در شهرستان ساری در استان مازندران. بخش چهاردانگه در جنوب و جنوب‌شرقی شهرستان ساری قرار دارد و مشتمل است بر دهستانهای پشتکوه و گرماب و چهاردانگه، و شهر کیاسر که مرکز بخش می‌باشد (ایران. وزارت کشور، 1384ش، ص 57).بخش چهاردانگه کوهستانی است و ارتفاعات البرز شرقی در آن امتداد دارد. کوههای چهارنو، قلعه شاه دژ، شیت، آتشکوه و هفت‌خال، با ارتفاع بیش از دو هزار متر در این بخش واقع‌اند(جعفری، ج 1، ص 51، 368، 408، 555؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 28،ص190).رود تجن*، که در این بخش جاری است، در روستای تازه‌آباد با شاخه مهم جنوبی خود به نام سفیدرود تلاقی می‌کند و در این محل رودخانه چهاردانگه نیز نامیده می‌شود (افشین، ج 2، ص 101ـ102). آب و هوای بخش معتدل مایل به سرد و مرطوب است. این بخش دارای جنگل و مرتع نسبتآ وسیعی است (رزم‌آرا، ج 3، ص 95؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا).اهالی چهاردانگه بیشتر به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند. عمده‌ترین محصولات کشاورزی بخش، گندم، جو، برنج، تره‌بار، سیب‌زمینی، لوبیا روغنی و ارزن است. از صنایع‌دستی، قالی‌بافی، شال‌بافی، کرباس‌بافی، جاجیم‌بافی و نمدمالی در آنجا رواج دارد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ رزم‌آرا، ج 3، ص 95ـ96). در 1316ش چهاردانگه، به مرکزیت کیاسر، از بخشهای ساری محسوب گردید (ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، ضمیمه، ص 2). مرکز آن، روستای کیاسر، در 1372ش شهر شد (ایران. وزارت کشور، 1382ش، ص 104). جمعیت بخش چهاردانگه در 1375ش، 628 ،19 تن بوده است که از آن میان 602، 3 تن شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند (مرکز آمار ایران، ص 58). اهالی آن شیعه دوازده امامی‌اند و به زبان فارسی با گویش مازندرانی سخن می‌گویند (رزم‌آرا، ج 3، ص 95؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا).از آثار تاریخی و باستانی آنجاست: مقبره میرعمادالدین هزارجریبی در روستای وری/ وریچ؛ مقبره امامزاده یحیی و امامزاده امیرسیدعلی در روستای لنگر؛ قلاع قدیمی مهمی از قبیل زیندُن، شهرسشن، نستر یا نسترا، زردکوه، انبارکوه، دارپشت، برزین، قَلْ گردن، قَل‌کفا، هوپن، قل میرارکلا یا قلعه میرعلی کلا، شورچشمه، مازیار، بندبن و سعیدآباد (محمد نژادکیاسری، ص 255؛ حجازی کناری، ص 73، 78؛ اسلامی، 1373ش، ص 44؛ جغرافیای کامل ایران، ج 2، ص 1147، پانویس 1).از جمله بزرگان و نامداران چهاردانگه این اشخاص بوده‌اند : ملاعبداللّه کیاسری، ملقب به وجیه‌الدین، عالم به فلسفه و علوم دینی؛ عبداللّه تیلکی، ملقب به ناصرالملّه، استاد در فلسفه و ادبیات؛ سیدمحمد ندیم ارائی، شاعر، متخلص به ندیم؛ علیقلی ملقب به مسعودالملک هزارجریبی، که کتاب ارشادالمحصلین و داستان میش و بره را نوشته است (اسلامی، 1378ش، ص 132، 150، 190).پیشینه. رابینو (ص 96) چهاردانگه و دودانگه را ضمن بلوک هزارجریب آورده و نوشته است که هزارجریب به فخر عمادالدوله، تعلق داشت و او املاک خود را میان سه پسرش، که یکی از آنها از مادر دیگری بود، تقسیم نمود، به‌گونه‌ای که دو برادر تنی وارث چهاردانگ شدند و به نابرادری دودانگ ارث رسید؛ ازاین‌رو، بخش وسیع این بلوک را چهاردانگه و بخش کوچک آن را دودانگه نامیدند (همان، ص 96ـ97؛ محمد نژادکیاسری، ص 253ـ255).در زمان حکومت کریم‌خان زند، حسن‌خان دولّو، از طایفه قاجار، حاکم چهاردانگه شد، ولی به‌دست حسینقلی حاکم دامغان به‌قتل رسید (اسلامی، 1372ش، ص 303).در 1196 آقامحمدخان قاجار فرمانروایی چهاردانگه و دودانگه را به برادرش، مرتضی قلی‌خان، واگذار کرد (همان، ص310ـ311).در جریان آشوب بابیان در قلعه طبرسی، حاج‌مصطفی سورتیج و برادرش، آقاعبداللّه، مأمور فرونشاندن این شورش شدند و چون آقاعبداللّه در نبرد کشته شد، ناصرالدین‌شاه همه املاک خالصه چهاردانگه را به حاج مصطفی‌خان بخشید. پس از آن، چهاردانگه با مرکزیت کیاسر به چهاردانگه سورتیجی مشهور شد (محمدنژاد کیاسری، ص 253ـ254؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به اعتضادالسلطنه، ص 33ـ59).منابع : حسین اسلامی، تاریخ دو هزار ساله ساری: دارالملک مازندران، قائم‌شهر 1372ش؛ همو، جغرافیای تاریخی ساری، ساری 1373ش؛ همو، دانشوران ساری، ساری 1378ش؛ علیقلی‌بن فتحعلی اعتضادالسلطنه، فتنه باب، توضیحات و مقالات به قلم عبدالحسین نوائی، تهران 1351ش؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران، تهران 1373ش؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ اول، تهران ]بی‌تا.[؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ همو، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ]تا پایان آبان 1384[، تهران 1384ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ 1379ش؛ جغرافیای کامل ایران، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1366ش؛ حسن حجازی کناری، یادگارهای دینی و تاریخی باستانی مازندران، ]بی‌جا[: انجمن خدمات فرهنگی ایرانیان خارج از کشور، 1372ش؛ یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365ش؛ رزم‌آرا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج: 28 ساری، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370ش؛ مهدی محمدنژاد کیاسری، «کیاسر و چند اثر تاریخی آن»، در بازخوانی تاریخ مازندران، به‌کوشش اسداللّه عمادی، ساری: فرهنگ خانه مازندران، 1372ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 شناسنامه بخشهای کشور، کل کشور، تهران 1378ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000، 500 :1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش.