چوبک صادق

چوبک، صادق، نویسنده نامدار ایرانی. او در 1334/ تیر 1295 در بوشهر به دنیا آمد. پدرش، حاج اسماعیل، بازرگان بود. صادق تحصیلات ابتدایی‌اش را تا کلاس سوم در بوشهر و سپس شیراز گذراند و از کلاس ششم به کالج امریکایی تهران رفت. در 1314ش، با پرویز ناتل‌خانلری و مسعود فرزاد و سال بعد با صادق هدایت آشنا شد. این آشنایی به دوستی عمیقی انجامید که تأثیر سرنوشت‌سازی در زندگی و نویسندگی او داشت (رجوع کنید به چوبک، ص 15ـ25؛ نیز رجوع کنید به خانلری، 1372ش، ص 256ـ259؛ الهی، ص 245، 248). در 1316ش ازدواج کرد و در همین سال به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و در مدرسه شرافت خرمشهر به تدریس پرداخت. در 1317ش، به سربازی رفت و در دوره سربازی مترجم زبان انگلیسی در ستاد ارتش بود. در 1319ش، به عنوان تحصیلدار به استخدام وزارت دارایی درآمد و با آمدن مستشاران بازرگانی امریکا به ایران، مترجم آنها شد. آنگاه پس از چند سال تدریس زبان انگلیسی در مؤسسات و مدارس گوناگون و نیز دو سال کار با سمت مترجم در سفارت انگلستان، از 1328ش در شرکت نفت استخدام شد و تا 1353ش، که بازنشسته شد، مسئول کتابخانه شرکت نفت بود. چوبک در همان سال به انگلستان رفت و پس از چند سال اقامت در انگلستان، در 1358ش به امریکا رفت و تا پایان عمر در نزدیکی شهر بِرْکْلی در ایالت کالیفرنیا به سر برد. وی در تیر 1377 درگذشت (چوبک، همانجا؛ یاد صادق چوبک، ص 12ـ 14).صادق چوبک در 1324ش با انتشار نخستین مجموعه داستانهای کوتاهش به نام خیمه شب‌بازی، که شامل یازده داستان است، شهرت یافت. داستان «اسائه ادب»، که اهانت به شاه محسوب می‌شد، سبب شد که چاپ دوم خیمه شب‌بازی، با ده سال تأخیر، در 1334ش منتشر شود (یاد صادق چوبک، ص 11ـ12). منتقدان به آن توجه بسیار کردند. مشخصه بارز این داستانها توجه نویسنده به مشخصات احساسی و رفتاری آدمهاست که این ویژگیها را با مهارت خاصی، اغلب با چند جمله و از طریق حرفهای شخصیتها، به خواننده منتقل می‌کند (رجوع کنید به کسمائی، ص 139؛ کامشاد، ص 127). بعضی منتقدان، این داستانهای کوتاه، از جمله داستان «عدل»، را مانند عکس فوری دانسته‌اند (مثلا رجوع کنید به خانلری، 1326ش، ص 165؛ نیز رجوع کنید به قانون‌پرور، 1380ش، ص 196؛ قس میرصادقی، ص 627، که مخالف کاربرد واژه عکس برای تصویرسازیهای داستانهای چوبک است). مهم‌تر آنکه نویسنده شخصیتها را بدون توصیفات و توضیحات زائد مرسوم آن زمان تصویر می‌کند؛ گویی آدمها و اتفاقات داستان، بی‌واسطه در برابر چشمان خواننده ترسیم می‌شوند (رجوع کنید به میرصادقی، ص 626). توجه ویژه چوبک به روحیات و زندگی انسانهای تنها و به خصوص طبقات محروم اجتماع، مشخصه دیگر داستانهای این مجموعه است که در اثر دوم او، انتری که لوطیش مرده بود، نیز دیده می‌شود. مجموعه اخیر، که در 1328ش منتشر شد، شامل سه داستان کوتاه و یک نمایشنامه است و در آن چوبک علاوه بر طرح مسائل اجتماعی مانند فقر و فحشا، که در مجموعه قبلی نیز آمده بود، به مفاهیم فلسفی و انتزاعی مانند جبر و اختیار نیز توجه دارد (قس سپانلو، ص 105ـ106، که از دیدگاهی دیگر درباره سبک چوبک بحث می‌کند). برای مثال در داستان «قفس»، با طرحی کوتاه و ساده، زندگی و سرنوشت رقت‌بار تعدادی مرغ و خروس در میان زباله و کثافت، در قفسِ مرغ فروشی را به تصویر کشیده است. این تصویر چنان گویا و زنده است که خواننده را مشمئز می‌کند و به فکر وامی‌دارد. قفس و مرغ و خروسها در حقیقت استعاره‌ای از جامعه و مردم و نشانه بدبینی چوبک به آینده جامعه و مردم است. به‌زعم نویسنده، رهایی از قفس و جور زندگی، تنها با مرگ امکان می‌یابد که به صورت دستی نمایان می‌شود که از بیرون قفس گاه یکی از مرغ و خروسها را می‌رباید (رجوع کنید به میرعابدینی، ج 1، ص 251). در داستان نمادین «انتری که لوطیش مرده بود»، که نمونه دیگری از جبر اجتماعی و فلسفی است، چوبک مفهوم آزادی را از نظرگاه یک حیوان به خواننده نمایانده است. انتر با مرگ صاحبش، میخِ زنجیر را می‌کَنَد و خود را از اطاعت لوطی رهایی می‌بخشد، ولی زنجیر کماکان برگردنش باقی می‌ماند.اولین رمان چوبک، تنگسیر، در 1342ش منتشر شد. در فاصله بین انتشار کتاب انتری که لوطیش مرده بود و این رمان، چوبک چند نمایشنامه از یوجین اونیل، کتاب پینوکیو اثر کارلو کولودی و آثار برخی دیگر از نویسندگان غربی را به فارسی ترجمه کرد. تنگسیر داستان کارگری تنگستانی در اواخر دوره قاجار است. زائر محمد، قهرمان داستان، پولی را که با زحمت پس‌انداز کرده است، به چهار آدم سرشناس بوشهر می‌سپارد ولی به زودی متوجه می‌شود که آنها قصد ندارند پولش را پس بدهند. زائر محمد تصمیم به انتقام می‌گیرد و پس از کشتن آنها با زن و فرزندانش از کشور می‌گریزد. این رمان را در ابتدا بعضی از منتقدان نپسندیدند، ولی ده سال بعد که امیر نادری فیلمی براساس آن ساخت و مقبولیت عمومی کسب کرد، منتقدان نیز به تحسین آن پرداختند و داستان را اثری نمادین برضد حکومت پهلوی تفسیر کردند (رجوع کنید به قانون‌پرور، 1380ش، ص 198).در 1344ش، با فاصله چند ماه، مجموعه داستان روز اول قبر، شامل ده داستان کوتاه و یک نمایشنامه، و مجموعه چراغ آخر مشتمل بر هشت داستان کوتاه و یک شعر از چوبک منتشر شد. همانند مجموعه‌های پیشین، در این دو کتاب نیز چوبک به طرح مسائل اجتماعی پرداخته و باز بیشتر آدمهای داستانهایش را از طبقات محروم و تحقیر شده‌جامعه انتخاب کرده است، در عین حال دو داستان از مجموعه روز اول قبر، یعنی «دسته گل» و «روز اول قبر»، وصف حالات روانی شخصیتهایی از طبقات مرفه اجتماع و درگیری آنها با وجدان خویش است. در چراغ آخر، در داستانی به نام «آتما سگ من» نیز چوبک به این مسئله پرداخته است. آتما در حقیقت تجسم وجدان شخصیت اصلی داستان است که در زندگی‌اش از هیچ شرارت و ستمی به دیگران فروگذار نکرده است (رجوع کنید به همان، ص 199).آخرین اثر داستانی چوبک، رمان سنگ صبور، که نتیجه چهارده سال کار نویسنده است (کامشاد، ص 129)، در 1345ش منتشر شد. این رمان تک‌گوییهای چند شخصیت داستان است که همگی در خانه‌ای اجاره‌ای در شیراز، در زمان حکومت رضاشاه به سر می‌برند. در این رمان نیز چوبک به زندگی بینوایان و محرومان جامعه پرداخته و به خصوص به افکار و احساسات درونیِ شخصیتها توجه کرده و در عین حال کوشیده است ریشه‌های مسائل اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و فلسفی ایران و ایرانیان را در تاریخ و گذشته آنان بیابد. سنگ صبور از نظر ساختار داستان، پردازش شخصیتها، گوناگونی گویش آدمها و دیگر عناصر داستان‌نویسی، تجربه‌ای نو در تاریخ داستان‌نویسی ایران و گامی مهم در پیشرفت و تکامل این هنر به شمار می‌آید و بر نویسندگان نسلهای بعد تأثیر گذاشته است (قانون‌پرور، 1380ش، همانجا).یکی از درون‌مایه‌های اصلی داستانهای چوبک، مسئله روابط و غریزه جنسی زنان، و فقر و وابستگی اقتصادی آنان به مردان است. وی از داستان کوتاه «نفتی» که اولین داستان از مجموعه خیمه شب‌بازی است تا آخرین رمانش، سنگ صبور، با خلق شخصیتهای زن، به تجزیه و تحلیل مسائل آنان می‌پردازد (رجوع کنید به همو، 1372ش، ص 269ـ274). یکی از مهم‌ترین ویژگیهای آثار داستانی چوبک، استفاده او از گویشها و به ویژه زبان محاوره طبقات پایین اجتماع است. این جنبه کار چوبک، به خصوص توجه بسیاری از منتقدان ادبی را جلب کرد (مثلا رجوع کنید به میرصادقی، ص 627). برخی نویسندگان پیش از چوبک، مانند محمدعلی جمالزاده و صادق هدایت، به تفاوت میان طرز تکلم آدمهای داستانهایشان، از لحاظ تعلق آنها به طبقات اجتماعی و نواحی گوناگون، توجه داشتند، ولی توجه آنها بیشتر محدود به واژه‌ها و عباراتی از زبان محاوره بود. آنچه زبان داستانهای صادق چوبک را با آثار نویسندگان پیش و حتی پس از او متمایز می‌سازد، آگاهی وی از تفاوتهای دستوری و تفاوت آهنگ زبان گفتاری با نوشتاری است (رجوع کنید به خانلری، 1372ش، ص 264؛ سپانلو، ص 107؛ کسمائی، ص 147ـ148).دیگر جنبه متمایز کننده داستانهای صادق چوبک، توجه خاص نویسنده به ساختار داستان است و از این نظر باید او را از نخستین و مهم‌ترین نویسندگان پیشرو ایران دانست که راه تجربه‌های جدید در شیوه‌های داستان گویی را برای نویسندگان نسل بعد هموار کرد.صادق چوبک در سالهای پایانی عمر، تقریبآ بینایی خود را از دست داد و بیشتر به نوشتن خاطراتش مشغول بود. تنها اثری که در این سالها از او انتشار یافت، ترجمه داستانی سنسکریت به نام مهپاره (تهران 1370ش) از انگلیسی به فارسی است (الهی، ص 237؛ یاد صادق چوبک، ص 14).بسیاری از داستانهای چوبک به زبان انگلیسی ترجمه شده است، از جمله در 1358ش/ 1979، محمدرضا قانون‌پرور رمانِ سنگ صبور را با عنوانِpatient stone A ترجمه کرد که در 1368ش/ 1989 انتشارات مزدا در کالیفرنیا آن را به چاپ رساند. همچنین مینو ساوت‌گیت در 1359ش/1980 روز اول قبر را با عنوان The first day in the grave در مجموعه )داستانهای کوتاه معاصر فارسی( به انگلیسی برگرداند (برای اطلاع بیشتر درباره دیگر ترجمه‌ها رجوع کنید به یاد صادق چوبک، ص 643ـ645).منابع : صدرالدین الهی، «با صادق چوبک در باغِ یادها»، مجله ایران‌شناسی، سال 5، ش 2 (تابستان 1372)؛ صادق چوبک، «زندگی من»، در یاد صادق چوبک، به کوشش علی دهباشی، تهران: نشر ثالث، 1380ش؛ پرویز خانلری، «از خاطرات ادبی دکتر پرویز ناتل خانلری درباره صادق چوبک» (مصاحبه)، مصاحبه کننده: صدرالدین الهی، مجله ایران‌شناسی، سال 5، ش 2 (تابستان 1372)؛ همو، «نثر فارسی در دوره اخیر»، در نخستین کنگره نویسندگان ایران، تیرماه 1325، تهران 1326ش؛ محمدعلی سپانلو، نویسندگان پیشرو ایران: از مشروطیت تا 1350، تهران 1366ش؛ محمدرضا قانون‌پرور، «چند تصویر از زنان در داستانهای صادق چوبک»، مجله ایران‌شناسی، سال 5، ش 2 (تابستان 1372)؛ همو، «داستان‌نویسی صادق چوبک»، ترجمه سوسن پیرنیا، در یاد صادق چوبک، همان، 1380ش؛ علی‌اکبر کسمائی، برخی از نویسندگان پیشگام در داستان‌نویسی امروز ایران، تهران 1363ش؛ جمال میرصادقی، ادبیات داستانی: قصه، داستان کوتاه، رمان، تهران 1366ش؛ حسن میرعابدینی، صد سال داستان‌نویسی ایران، تهران 1383ش؛ یاد صادق چوبک، به کوشش علی دهباشی، تهران: نشر ثالث، 1380ش؛Hassan Kamshad, Modern Persian prose literature, Cambridge 1966.