چناران

چناران، شهرستان و شهری در استان خراسان رضوی.1) شهرستان چناران. در شمال استان خراسان رضوی قراردارد و مشتمل است بر بخش مرکزی به مرکزیت چناران و بخش گلبهار به مرکزیت گلبهار (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1384ش، ذیل «استان خراسان رضوی»؛ نیز رجوع کنید به نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران). مهم‌ترین کوه این شهرستان، کوه رادْکان (بلندترین قله ح 058 ،2 متر؛ جعفری، ج 1، ص 271؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 32، ص 102) و مهم‌ترین رود آن کَشَف‌رود است (جعفری، ج 2، ص 394ـ 395؛ قنبری، ص 45ـ46).دریاچه چشمه‌سبز، به مساحت حدود پانزده هکتار، در همین شهرستان و در 23 کیلومتری جنوب روستای گلمکان واقع است (ییت، ص 329؛ قنبری، ص 51؛ قس رزم‌آرا، ج 9، ص 366، که چشمه‌سبز را در دوازده کیلومتری جنوب غربی گلمکان ذکر کره است؛ نیز رجوع کنید به چشمه*).در این شهرستان معدن سنگ آهن، سنگ آهک، سنگ گچ، سنگ نمک، زغال سنگ، گِل سرخ یا گِل بره وجود دارد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور، استان خراسان رضوی، ص 28).در 1375ش، جمعیت شهرستان چناران حدود 000، 107 تن بوده است، که از آن میان حدود 000،32 تن شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند (مرکز آمار ایران، 1376ش الف، ص یازده). مردم چناران، شیعه دوازده‌امامی‌اند و به فارسی، کردی و ترکی سخن می‌گویند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 32، ص 103). طوایف زعفرانلو، بادلانلو، توپکانلو، حمزه‌لو و کاویانلو در این شهرستان زندگی می‌کنند (ییت، ص 270؛ قنبری، ص 121ـ 122). به نوشته ییت (همانجا)، چناران متعلق به کردهای زعفرانلو* (نیز رجوع کنید به توحدی، ج 2، ص 163 به بعد) و در 1310ش، یکی از بلوکات ولایت مشهد بود (کیهان، ج 2، ص 184) و در 1329ش، با نام چناران رادکان بیزکی، دهستانی در شهرستان مشهد، استان نهم (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 71ـ74) و در 1355ش، بخشی به مرکزیت رادکان و شهری در شهرستان مشهد محسوب می‌شد (ایران. وزارت کشور، ذیل «استان خراسان»؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت، ص 14). چناران در 9 اسفند 1368 شهرستان شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش «ذیل استان خراسان»). در 1335ش، با تأسیس کارخانه قند در این ناحیه، فعالیتهای اقتصادی این شهرستان افزایش یافت. در 1367ش نیز شهر جدید گلبهار، به منظور جذب و اسکان بخشی از سر ریز جمعیت مشهد، در شهرستان چناران تأسیس شد (عطاردی قوچانی، ج 2، ص 562ـ563، 569).مهم‌ترین آثار تاریخی این شهرستان، میل یا برج رادکان در آبادی رادکان*، بند اَخْلِمَد، و مقبره عبدالرحمان گهواره‌گر متعلق به دوره صفوی است. روستای ییلاقی اخلمد و چشمه‌سبز نیز از نقاط دیدنی این شهرستان است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 32، ص 103، 174؛ لباف خانیکی، ص 107، 136).2) شهر چناران، مرکز شهرستان. در حدود شصت کیلومتری شمال‌غربی مشهد، در راه اصلی مشهد ـ قوچان، در ارتفاع حدود 128 متری، واقع است. رود رادکان از دوازده کیلومتری مشرق آن می‌گذرد. آب و هوای آن معتدل خشک است. بیشترین دمای آن حدود ْ37 در تابستان، کمترین آن حدود ْ15 در زمستان و میانگین بارش سالانه آن حدود 250 میلیمتر است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 32، ص 103؛ نیز رجوع کنید به نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران). چناران در 1346ش شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، همانجا). در 1375ش، جمعیت آن حدود000 ، 32تن بود (مرکز آمار ایران، 1376ش ب، ص هفتاد و هفت).پیشینه. ظاهرآ اولین‌بار نام آن در منابع دوره صفوی آمده است. میرخواند (ج 6، ص 779ـ780) و روملو (ج 1، ص 473) در ذکر وقایع 855، آنجا را محل کشته شدن سلطان محمد، در نبرد با برادرش ابوالقاسم‌میرزا بابر*، دانسته‌اند و دولتشاه سمرقندی (ص 411) ضمن اشاره به این نبرد، «جناران» (چناران) را از نواحی اسفراین و دربند شقان ذکر کرده است. خواندمیر (ج 4، ص 112، 140) به جنگ 874 بین سلطان حسین‌میرزا بایقرا* و میرزا یادگار محمد (نوه بایسنغر)، در چناران اشاره کرده است (نیز رجوع کنید به دولتشاه سمرقندی، ص 527؛ روملو، ج 2، ص720ـ721). یادگار محمد نیز در 875 به دستور سلطان حسین بایقرا در چناران کشته شد (خواندمیر، ج 4، ص 84ـ85).از منابع دوره قاجار، مفتون دنبلی (ص 107، 109، پانویس 293، ص 154) و شمس بخارائی (ص 142، 225) و ییت (ص 270ـ271) به قلعه چناران اشاره کرده‌اند و در 1284 حکیم‌الممالک (ص 206) از بلوک چناران نام برده است.مک گرگور در سفر خود در 1292/1875 به این نواحی، چناران را دهی «بَدمنظر»، با شصت خانوار جمعیت در مکانی مستحکم، در دره‌ای کوچک وصف کرده و به خرابه‌های قلعه‌ای واقع در مکانی گود در نزدیکی آبادی چناران اشاره کرده و افزوده که بخش چناران از مهم‌ترین بخشهاست (ج 2، ص 96، 138). اعتمادالسلطنه در مطلع‌الشمس (ج 2، ص 567)، چناران را یکی از بلوکات و توابع مشهد و قصبه چناران را با سیصد خانوار ذکر کرده است. رود جاری در چناران از دو شعبه اخلمد و فریزی تشکیل شده و خرابه شهر قدیمی منیجان، منسوب به منیجه (منیژه)، دختر افراسیاب، نیز در این بلوک بوده است (حکیم‌الممالک، همانجا؛ اعتمادالسلطنه، 1367ـ1368ش، ج 4، ص 2267). اعتمادالسلطنه در مطلع‌الشمس (همانجا) نوشته که قصبه چناران درگذشته بسیار آباد بوده است. وی در مرآةالبلدان (ج 4، ص 2265ـ2266)، به قلعه و دره و قریه‌هایی با نام چناران، در بجنورد و تویسرکان و نیشابور و بِزِنجان کرمان، اشاره کرده است.بزرگانی از چناران برخاسته‌اند، از جمله شیخ‌محمد خالدِاسجیلی، عارف قرن هشتم، مدفون در آبادی اسجیل؛ خواجه‌داد (عارف احتمالا قرن چهارم و پنجم)، شیخ حافظ بهاءالدین عمر اَبَرْده‌ای (عارف قرن هشتم) و عبدالرحمان گَهواره‌گر (صوفی قرن هشتم و نهم)، هر سه مدفون در آبادی گلمکان (جامی، ص 451ـ453؛ قنبری، ص 212ـ217).منابع : محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مرآةالبلدان، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران 1367ـ1368ش؛ همو، مطلع‌الشمس، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران 1362ـ1363ش؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران 1355ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 3، تهران 1331ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری، تهران 1366ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ همو، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ]تا پایان آبان 1384[، تهران 1384ش؛ کلیم‌اللّه توحدی، حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد 1359ـ1373ش؛ عبدالرحمان‌بن احمد جامی، نفحات الانس، چاپ محمودعابدی، تهران 1370ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ 1379ش؛ علینقی‌بن اسماعیل حکیم‌الممالک، روزنامه سفر خراسان، تهران 1356ش؛ خواندمیر؛ دولتشاه سمرقندی، کتاب تذکرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن 1319/ 1901؛ رزم‌آرا؛ حسن روملو، احسن‌التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1384ش؛ شمس بخارائی، تاریخ بخارا، خوقند و کاشغر، چاپ محمداکبر عشیق، تهران 1377ش؛ عزیزاللّه عطاردی قوچانی، فرهنگ خراسان: بخش طوس، تهران 1381ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور، استان خراسان رضوی، شهرستان چناران، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1384ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :32 مشهد، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1368ش؛ احمد قنبری، جغرافیای شهرستان چناران، مشهد 1381ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ رجبعلی لباف‌خانیکی، سیمای میراث فرهنگی خراسان، تهران 1378ش؛ مرکز آمار ایران. سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 شناسنامه آبادیهای کشور، استان خراسان، شهرستان چناران، تهران 1376شالف؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376ش ب؛ عبدالرزاق‌بن نجفقلی مفتون دنبلی، مآثر سلطانیه: تاریخ جنگهای اول ایران و روس، چاپ غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران 1383ش؛ چارلز متکاف مک گرگور، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال‌غربی افغانستان در 1875، ج 2، ترجمه اسداللّه توکلی طبسی، مشهد 1368ش؛ میرخواند؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000،500 ،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش؛ چارلز ادوارد ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرت‌اللّه روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران 1365ش.