دره شوری ← قشقایـی ایـل

دره شوری ← قشقایـی، ایـلNNNNدرّه‌شهر، شهرستانی به‌مرکزیت شهر درّه‌شهر، با محوطة مهم باستانی، در استان ایلام در غرب ایران.1) شهرستان، درّه‌شهر در مشرق استان ایلام واقع و مشتمل است بر شهرهای بَدره* و درّه‌شهر، بخشهای مرکزی، ماژین/ ماژیم و بدره و شش دهستان (← ایران. وزارت کشور، 1385ش، ذیل «استان ایلام»؛ نقشة تقسیمات سیاسی استان‌های جمهوری اسلامی ایران).قرار داشتن کوهستان کبیرکوه* از رشته‌کوه زاگرس شمالی (← جعفری، ج 1، ص280؛ نقشه عملیات مشترک (زمینی) : کوهدشت) در این شهرستان بر موقعیت طبیعی و آب و هوای درّه‌شهر تأثیر گذاشته‌است. موقعیت بیشتر آبادیهای این شهرستان، دشتیِ میانکوهی با آب و هوای معتدل مایل به گرم است و برخی آبادیها در موقعیت کوهستانی با آب و هوای سرد و تعداد کمتری در موقعیت کوهستانی ـ دشتی با آب و هوای معتدل مایل به سرد قرار دارند (← مرکز آمار ایران، 1376ش، ص 2ـ14). رود دائمی سَیمَره و ریزابه‌های آن ــ همچون رود دائمی درّه‌شهر به طول حدود نُه کیلومتر و رود فصلی گَراب به طول حدود چهل کیلومترــ باعث حاصلخیزی این منطقه و رواج کشاورزی و دامداری شده‌است (رزم‌آرا، ج 5، ص 179؛ جعفری، ج 2، ص 224، 391، 420؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 57، ص 37، 217).وجود مراتع غنی موجب رونق زندگی ایلی و ییلاق و قشلاق عشایری در شهرستان درّه‌شهر شده‌است. ایل بدره و طوایف بِیرانوند، زینی‌وند، کولیوند، تُرکاشوند، دِلفان و غیاثوند از مهم‌ترین ایلها و طوایف این شهرستان به‌شمار می‌روند (← مرکز آمار ایران، 1378ش، ص 38ـ39؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 57، ص 37). در سرشماری 1385ش، از جمعیت این شهرستان، 989،21 تن شهرنشین و 357،34 تن روستانشین بوده‌اند (مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان ایلام»). زبان رایج این منطقه فارسی با گویشهای لری و لکی، و نیز کردی است (← فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 57، ص 3، 6، 13، 37، 217).آبادیهای شهرستان درّه‌شهر از 1316ش جزو شهرستان پشتکوه از استان غرب بود (← ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، ضمیمه، ص 2). در 1329 بخش درّه‌شهر در شهرستان ایلام در استان پنجم (کردستان؛ ← رزم‌آرا، ج 5، ص 1) تشکیل گردید. این شهرستان در 1343ش با دو بخش حومه (به مرکزیت آبادی درّه‌شهر) و بدره (به مرکزیت شهر آبهربالا)، جزو استان ایلام شد (← ایران. وزارت کشور، 1382ش، ذیل «استان ایلام»). سرانجام در 1343ش شهرستان درّه‌شهر و یک سال بعد شهر دره‌شهر در استان ایلام تشکیل شد (← همانجا).وجود منابع آب و مراتع بسیار در این منطقه و یکجانشین کردن عشایر در دورة پهلوی اول (1304ـ1320ش) از عوامل اصلی ایجاد هستة اولیة این شهر بوده و سپس قرارگرفتن در مسیر راههای ارتباطیِ دو شهر عمدة غرب ایران، ایلام و خرّم‌آباد، از عوامل توسعة آن بوده‌است (راولینسون ، ص 64؛ نیز ← ادامة مقاله).به‌رغم آنکه درّه‌شهر را عوامل طبیعی (کبیرکوه) و محوطه‌های باستانی محدود کرده‌اند، این شهر در پنجاه سال اخیر وسعت چشمگیری در دو سوی رود درّه‌شهر داشته (← ناصری، 1381شب، ص 42) و در 1385ش جمعیت آن بالغ بر 214،18 تن بوده‌است (مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا).این شهرستان علاوه بر آثار محوطه باستانی (← ادامة مقاله)، آثار باستانی و تاریخی دیگری نیز دارد، ازجمله: 1) غارهایی طبیعی و احتمالاً مسکونی از عصر سنگ، در اِشکَفتِ (واژة لری به‌معنای دره و تنگ) شیخ مکان (← کامبخش‌فرد، 1368ش، ص 51). 2) غار کول‌کَنی، واقع در تنگی در دهستان ماژین که بر دیوار پایین آن از کف تنگ، آثار پله‌هایی دیده می‌شود (ایزدپناه، ج 1، ص 482ـ483). 3) دژی از دورة ساسانی در مغرب اشکفت شیخ مکان (← کریمی، ص 119)، در هفت کیلومتری جنوب شرقی درّه‌شهر. این دژ در کنار کوهی بنا شده و دیوارة کوه، دیوار غربی آن به شمار می‌رود و دیوار شرقی آن، که از سنگ و گچ بنا شده، با ارتفاع حداکثر 5ر14 متر، بالاتر از سطح بام دژ است. از پشت‌بام این دژ، هفده پله در کوه کنده شده که به محل دیده‌بانی دایره‌شکل دژ می‌رسد و از آنجا تمام تنگ شیخ مکان و معبر دژ، یکی از راههای باستانی به سمت شوش، دیده می‌شود (ایزدپناه، ج 1، ص 475ـ476؛ کامبخش‌فرد، 1368ش، ص50). 4) یک چارطاقی شبیه آتشکده، روبه‌روی این دژ، که از مصالح سنگ‌قلوه و گچ ساخته شده و فضای داخلی آن 6 × 3 متر و بلندی آن پنج متر و در اصلی آن به جانب شرق است (ایزدپناه، ج 1، ص 476ـ477). 5) دژ تنگ‌چوبینه/ چوبینک یا قصر بهرام، دژی در حدود چهارده کیلومتری جنوب شرقی درّه‌شهر که اهالی محل آن را متعلق به بهرام چوبین، سردار ساسانی، می‌دانند (← کریمی، همانجا؛ ایزدپناه، ج 1، ص 477ـ478؛ کامبخش‌فرد، 1368ش، همانجا). 6) آثار بندی معروف به بند بهرام، در تنگ چوبینه (← کامبخش‌فرد، 1368ش، ص50، 57، تصویر). 7) بقایای دژ بزرگ و ساختمان دیگری احتمالاً از دورة ساسانی، در دهستان ماژین در ساحل راست رود سیمره که سفالهای به دست آمده از چند تپه اطراف این دژ، به دوره‌ای کهن‌تر از دورة ساخت دژ تعلق دارد (ایزدپناه، ج 1، ص 481ـ482). 8) پل چَم نَمِشت یا پل‌چم آب‌بُرده، روی رود سیمره، نزدیک آبادی چَم‌کلان در چهار کیلومتری شهر درّه‌شهر، از دورة ساسانی که با 18 دهانة 15 متری، بیش از 270 متر طول دارد (همان، ج 1، ص 479ـ 480؛ ناصری، 1381شالف، ص 57؛ همو، 1381شب، ص 105). 9) ویرانه‌های آتشکده‌ای به صورت چارطاقی در مشرق درّه‌شهر و روی تپه‌ای معروف به تنوره سرخ، که مردم محل به آن طاق می‌گویند (ایزدپناه، ج 1، ص 474ـ475).علاوه بر آثار متعدد پیش از اسلام، آثار دورة اسلامی منطقة درّه‌شهر نیز درخور توجه است. کاشیها و سفالهای لعاب‌دار قرنهای اولیة اسلامی به دست آمده از این شهر نشان‌دهندة مسکونی بودن این منطقه در دورة اسلامی است (← کریمی، ص 122؛ استاین ، ص 208). آثار دورة اسلامی این منطقه عبارت است از: 1) پل گاومیشان که ظاهراً به دستور بدربن حَسَنَویه* (متوفی 405)، دومین امیر سلسلة حسنویه*، از سنگ و ملاط و آجر بر روی پایه‌های پلی ویران از دورة ساسانی ساخته شده‌است؛ این پل، که با جهت شرقی ـ غربی حدود 230 متر طول، 5ر5 متر عرض و دوازده چشمه دارد، به فرمان حسین‌خان، والی منطقه، در 1008 مجدداً تعمیر شده‌است (← ایزدپناه، ج 1، ص 487ـ489؛ راولینسون، ص 67). 2) بقعة هرمی‌شکل مهدی صالح، احتمالاً از سدة هشتم، در قبرستان قدیمی آبادی ماژین، با گچ‌بریهای زیبایی شامل کتیبه‌های قرآنی با خط نسخ و کوفی؛ این بقعه با ارتفاع 45ر18 متر، در اصل مقبره‌ای دو طبقه است که قبر در طبقة زیرین قرار دارد (ایزدپناه، ج 1، ص 489ـ493). 3) بقعة باباسیف‌الدین در آبادی اَرْمو در شمال‌شرقی درّه‌شهر که درون آن دو قبر وجود دارد؛ این بنا از سنگ و گچ ساخته‌شده و مربع‌شکل با ابعاد 30ر5 متر و ارتفاع هفت‌متر است و گنبدی مخروطی دارد (همان، ج 1، ص 494). 4) بقعة جابر در خِرّ (واژة لری به‌معنای درّه) جابر که در دامنة کوه چالَمِن واقع است و گنبدش مخروطی و پله‌پله، بلندی بقعه شانزده متر و مصالح آن سنگ و گچ است (همان، ج 1، ص 484ـ486).2) محوطة باستانی. اهمیت درّه‌شهر بیشتر به‌سبب محوطه‌های باستانی و آثار معماری دوره‌های مختلف تاریخی آن است که تاکنون باستان‌شناسان متعددی از آنها بازدید کرده و در آنجا به کاوش پرداخته‌اند (← ادامة مقاله). محوطة باستانی درّه‌شهر امروزه با وسعت حدود شصت هکتار بیشتر زمینهای مغرب درّه‌شهر را دربرگرفته‌است (کامبخش‌فرد، 1368ش، ص 46؛ لک‌پور، ص 188).بخشهای وسیعی از این محوطة باستانی براثر توسعة شهر و استفادة کشاورزان و دامداران نابود شده‌است (کامبخش‌فرد، 1368ش، ص40؛ لک‌پور، همانجا؛ نیز ← استاین، همانجا). نخستین بار راولینسون در حدود 1254/1838 از این محوطه بازدید کرد. او در بازدید از آثار برجای مانده از خیابانها، بازارها، کاروانسراها، دژ، میدان چهارضلعی، تخته سنگ بزرگ معروف به تخت خسرو و دیوار بزرگ پایین دره که با سایر مواضع طبیعی، استحکامات دفاعی بی‌نظیری پدیده آورده بود، این محوطه را مکان شهر سیمره/ صیمره دانست (← ص 65). در 1309/1891 مورگان با بازدید از درّه‌شهر و آثار باستانی آن، این محوطه را شناسایی و آن را مکان شهر ماداگتو، دومین پایتخت حکومت عیلام (ﺣ 2400ـ550ق م)، معرفی کرد (← ج 2، ص160، 250؛ نیز ← نگهبان، ص 483). در پی او کاوشگران دیگر به جستجوی محل شهر ماداگتو در درّه‌شهر پرداختند. اشمیت نیز در 1319ش با تهیة عکسهای هوایی، مکان ماداگتو را در مجاورت تپه‌قلندر/ کدخدا قلندر در محوطة باستانی درّه‌شهر دانسته‌است. وی، با همکاری استاین، تپه چِغاسَبز را نیز در آن محوطه کاوش کرد (← ص 43، تصاویر52، 53؛ نگهبان، ص 402، 424، 488). استاین در 1319ش تپه طرهان (تیخان) و سپس تپه‌های باغ لیمو و کوزه‌گران را بررسی کرد و ویرانه‌های محوطه را که شامل بیش از پنج هزار خانة ساخته‌شده با مصالح سنگ نتراشیده و ساروج می‌شد، متعلق به دورة ساسانی دانست (← ص 28، 206؛ نیز ← نگهبان، ص 388، 425، 488؛ کریمی، ص 122). در 1362ش هیئتی از باستان‌شناسان ایرانی، به سرپرستی سیف‌اللّه کامبخش‌فرد، حفاریهایی بر روی تپة پامیل، بلندترین تپه در مشرق محوطة باستانی درّه‌شهر، انجام دادند که به کشف آثاری از دورة ساسانی و اسلامی منجر شد (← کامبخش‌فرد، 1368ش، ص40، 51). در حفاریهای بعدی کامبخش‌فرد و همراهانش در تپة تیغن/ تیخان (به گویش محلی تیخِن)، در شمال شرقی درّه‌شهر، یک قلعه و نُه شهر عیلامی متعلق به اواسط هزارة اول پیش از میلاد و چهار طبقه استقراری کشف شد؛ از طبقة اول مصالح معماری چینه و خشت به صورت یک در میان، سفالهای اخرایی و نخودی ساده یا کم‌نقش، تیغه‌های سنگ چخماق و سنگ آتشفشانی ابسیدَین، نوک پیکان مفرغی و سنگ فلاخن، بیشتر متعلق به قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد؛ از طبقة دوم، خشت و قطعات سفالی از نوع طبقة اول و سنگ چخماق و ابسیدین؛ از طبقة سوم، یک لایة منظم قلوه‌سنگ، آجر و سفالهای دورة اسلامی؛ و از طبقة چهارم، سفالهای نقش‌دار پیش از تاریخ به دست آمد (همو، 1380ش، ص 251، 256؛ نیز ← برگ ، ص 94). در کاوشهای کامبخش‌فرد و همراهانش بر تپة سرگچله/ سرگچلان (هشت کیلومتری شمال شرقی درّه‌شهر) نیز سفالینه‌های نخودی و مایل به سبز دست‌ساز و چرخ‌ساز با نقوش گیاهی، حیوانی و هندسی، اثر مهر بر روی گل و دو پیکرة ناقص الهه باروری از اواسط هزارة پنجم پیش از میلاد کشف شد. در این کاوشها، باتوجه به وجود بقایای کوره و گدازه‌ها و سفالینه‌های رنگی و منقوش، این گمان مطرح شد که منطقه مورد کاوش، محل تولید سفال، به‌ویژه کوزه‌های سفالی بوده‌است (کامبخش‌فرد، 1380ش، ص257ـ258؛ همو، 1368ش، ص55، 60؛ کریمی، ص 121). درون کوزه‌های این محوطه گاه استخوانهای مردگان را قرار داده، سر آنها را بسته و در قبرهای سفیدکاری شده دفن کرده بودند. همچنین برخی کوزه‌های پر از استخوان مردگان درون کوزه‌های بزرگ‌ترِ منقوش یافت شد (کریمی، ص 121ـ 122؛ نیز ← استاین، ص 196ـ205). در 1374 تا 1376ش گروهی دیگر از باستان‌شناسان به سرپرستی نصرت‌اللّه معتمدی کاوشهای دیگری نیز در محوطه‌های فوق انجام دادند (← لک‌پور، ص 191).منابع : ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316، چاپ اول، تهران ]بی‌تا.[؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ حمید ایزدپناه، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران 1363ش؛ لوئی واندن برگ، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمة عیسی بهنام، تهران 1345ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ هنری کرزیک راولینسون، سفرنامة راولینسون: گذر از زهاب به خوزستان، ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند، تهران 1362ش؛ رزم‌آرا؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج 57 :کوهدشت، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1375ش؛ سیف‌اللّه کامبخش‌فرد، آثار تاریخی ایران، تهران 1380ش؛ همو، «دره‌شهر»، در شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، ج 3، تهران: جهاد دانشگاهی، 1368ش؛ بهمن کریمی، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران، ]تهران[ 1329ش؛ سیمین لک‌پور، «معرفی خانه اربابی: مکشوفه از کاوشهای باستان‌شناسی دره‌شهر (ایلام)»، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: 25ـ29 فروردین ماه 1378، ارگ بم ـ کرمان، به‌کوشش باقر آیت‌اللّه‌زاده شیرازی، ج 1، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1378ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1377 :جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن1375: شناسنامه آبادیهای کشور، استان ایلام، شهرستان دره‌شهر، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Jan.8, 2012,from.http: //www.sci.org.ir/portal/ faces/ public /census 85/ census85. natayej/ census 85.rawdata;ژاک ژان‌ماری‌دو مورگان، هیئت علمی فرانسه در ایران: مطالعات جغرافیائی، ترجمه و توضیح کاظم ودیعی، تبریز 1338ـ1339ش؛ علیرضا ناصری، «پل‌های باستانی دره‌شهر»، فرهنگ ایلام، ش 9 و 10 (بهار و تابستان 1381شالف)؛ همو، سیمای میراث فرهنگی استان ایلام، تهران 1381ش ب؛ نقشة تقسیمات سیاسی استان‌های جمهوری ‌اسلامی ایران (در سطح شهرستان)، مقیاس 000، 250،1:2، تهران: وزارت کشور، معاونت سیاسی، دفتر تقسیمات کشوری، 1386ش؛ نقشة عملیات مشترک (زمینی) : کوهدشت، مقیاس 000،1:250، تهران : سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1375ش؛ عزت‌اللّه نگهبان، مروری بر پنجاه سال باستان‌شناسی ایران، تهران 1376ش؛Erich Friedrich Schmidt, Flights over ancient cities of Iran, Chicago [1940]; Aurel Stein, Old routes of western Īrān: narrative of an archaeological journy carried out and recorded, New York 1969.