درویش پاشا مجموعه

درویش‌پاشا، مجموعه، مجموعه‌ای شامل مسجد، مدرسه، آرامگاه و سبیل* از دورة عثمانی در دمشق، در نزدیکی ورودی بازار حمیدیه (ابن‌عماد، ج 8 ، ص 413؛ نیز ← صحتی سردرودی، ص 144). جامع یا مسجد این مجموعه به‌سبب وجود بازاری قدیمی به نام سوق‌الأَخصاصیه به مسجد اخصاصیه و به‌دلیل انتساب به درویش‌پاشا، به درویشیه معروف بود و در دوره سنان* در 979 و به همت درویش‌پاشا بن رستم (متوفی 987)، حاکم عثمانی دمشق، در جای مسجد کوچکی ساخته شد (شهابی، 1993، ص 336؛ عبدالقادر بدران، ص 376ـ 377؛ گودوین ، ص 313). این بنا در پایان دهة 1390ش مرمت شده‌است. مسجد که بنای اصلی مجموعه مذکور است، به‌شکل مستطیلی به طول سی و عرض بیست متر در جنوب و عرض شانزده متر در شمال واقع است (دیبر ، 2012). ورودی مسجد در دیوار شرقی آن قرار دارد و از بیرون به خیابان درویش باز می‌شود و روی طاق بالای آن اتاقی تعبیه شده که دو پنجره به بیرون و دو پنجره به حیاط دارد. بالای ورودی مسجد، کتیبة مرمرینی به ابعاد 120 × 60 سانتیمتر قرار دارد که دربردارندة نام سازنده و تاریخ ساخت بناست. در دو طرف ورودی نیز دو قاب ترنجی‌شکل سنگی تعبیه شده‌است (شهابی، 1997، ص 216؛ آرک‌نت ، 2012). این ورودی از داخل به حیاطی کوچک با حوضی در وسط باز می‌شود. حوض که دیواره‌ای ده‌ضلعی و بلندتر از سطح حیاط دارد، با فواره سنگی و کاشیهای آبی تزیین شده‌است. دیوارهای حیاط با کاشیهای منقوش و کف آن با سنگهای رنگی پوشیده شده‌است. در جنوب حیاط و مجاور شبستان، رواقی قرار دارد که بام آن با پنج طاق جناغی گنبددار پوشیده شده‌است. درِ تعبیه‌شده در طاق سوم (وسطی) رواق، که کف آن برخلاف دیگر رواقها هم‌سطح حیاط است، به شبستان راه دارد. در قسمت بیرونی شرق درگاه شبستان، درون رواق محرابی کوچک قرار دارد که در ساخت آن از کاشی و سنگ استفاده شده‌است. کتیبه‌ای با خطوط ثلث و گونه‌ای نستعلیق و یک کاشی تک با رنگ آبی در میان گلها و گیاهان پیرامونی در بالای قسمت داخلی محراب دیده می‌شود. نقشة شبستان سه‌قسمتی است. در دیوارهای شمالی و غربی، پنجره‌هایی تعبیه شده که شیشه‌هایی رنگین دارد و دیوار قبله با سنگهای مرمر در قالب اشکال هندسی پوشانده شده‌است و بالای ورودی، کتیبه‌ای سنگی به خط ثلث قرار دارد (← دیبر، 2012؛ آرک‌نت، 2012). گنبد در مرکز شبستان و روی ستونهایی از سنگ سفید با سرستونهای سنگی مشکی قرار گرفته و سه گنبد کوچک‌تر در جوانب شرقی و غربی آن واقع شده‌است. گنبد مرکزی روی ساقه‌ای شانزده‌ضلعی با شانزده نورگیر قرار گرفته‌است (دیبر، 2012؛ نیز ← آرک‌نت، 2012). محراب اصلی در دیوار قبلة شبستان قرار دارد و طاق آن روی دو ستون مرمری با سرستونهای گلدانی‌شکل قرار گرفته‌است. در قسمت چپ محراب، کتیبه‌ای به خط ثلث عربی به تاریخ 488 منسوب به آلب‌ارسلان و ابوسعید تتش ابن‌آلب‌ارسلان (458ـ488)، حاکمان سلجوقی، قرار دارد که از جای دیگری به آنجا آورده شده‌است (شهابی، 1997، ص 216ـ217؛ نیز ← آرک‌نت، 2012). منبر مرمرین بزرگی در سمت راست محراب قرار گرفته که ورودی آن چهارچوب سنگی سفید و مقرنس‌داری است و سایبانی گنبددار نیز دارد (← آرک‌نت، 2012).منارة مسجد در شمال‌شرق آن دارای بدنه‌ای بیست‌ضلعی از سنگهای صیقلی و تراش‌خورده است و به‌جز چند ردیف نقش هندسی، تزیین دیگری ندارد، اما بالای مناره، تزیینات مقرنس، نرده، نورگیرهای مشبک سنگی و گنبدی مخروطی با طوقی در رأس قرار دارد (شهابی، 1993، ص 335ـ337).آرامگاه درویش‌پاشا، که در 987 در آنجا دفن شده، در جنوب‌شرقی مسجد واقع و با گذری طاقدار به مسجد متصل شده‌است (دیبر، ص 1). این مقبره نه‌ضلعی است و گنبد به‌واسطة دو ساقة چندضلعی با نورگیرها و پنجره‌ها روی اتاق مکعبی‌شکل مقبره قرار گرفته و در هر ضلع اتاق نیز طاقنماهای جناغی تعبیه شده‌است (شهابی، 1995، ص 155ـ158).مدرسة این مجموعه مقابل مسجد و در جهت قبله ساخته شده و محل تدریس مدرّسان حنفی و شافعی مانند شیخ‌اسماعیل نابلسی و حسن البورینی بوده‌است (عبدالقادر بدران، ص 377؛ علبی، ص 464).سبیل مجموعة مذکور دارای طاقی جناغی‌شکل و کاشی و انواع تزیینات سنگی است. روی دیوار شمالی سبیل، کتیبه‌ای است که متن آن دربارة سبیل و دعا برای درویش‌پاشاست (عبدالقادر بدران، همانجا؛ شهابی، 1997، ص 216؛ نیز ← آرک‌نت، 2012).ویژگی مهم این مجموعه تزیینات پرکار و متنوع آن است، از جمله: قاب‌سازی روی دیوارها با کاشیهای هفت‌رنگ و به‌ویژه رنگهای سورمه‌ای، سفید، سبز و آبی؛ ایجاد نقشهای بزرگ با قطعات بزرگ کاشی مانند نقش لچک‌ترنج، محراب، قندیل آویخته، گل لاله، برگ، شاخه‌های انگور و پرندگان (کواکبی، ص 186؛ نیز ← بهنسی، ص 138)؛ حجاری* با ایجاد نقشهای هندسی زیگزاگی، خطی، چندضلعی؛ موزاییک‌کاری با بهره‌گیری از سنگهای کوچک رنگی یا با تلفیق قطعات کوچک سنگ و کاشی در رنگهای مختلف؛ محصور شدن کاشیهای تزیینی با برجسته‌کاریهای سنگی و برعکس؛ مشبک‌کاری سنگ به‌صورت قاب با قطعه‌سنگهای رنگی درون مشبکها؛ بهره‌گیری از سنگهای دو رنگ به‌ویژه سیاه و سفید (ابلق) در نمای مجموعه؛ استفاده از درهای دولنگه چوبی کنده‌کاری شده با نقوش هندسی، گل‌میخها و کوبه‌های مشبک فلزی در میان چهارچوبهای طاق‌دار سنگی؛ کتیبه‌های متنوع از سنگ و کاشی (← شهابی، 1996، ص 256، تصویر؛ دیبر، 2012؛ آرک‌نت، 2012).معماری مجموعة درویش‌پاشا با سبک معماری عثمانی متفاوت است (دیبر، 2012) و اگرچه هم‌زمان با دورة سنان* ساخته شده، اما چون معماران محلی آن را ساخته‌اند، از معماری عثمانی در استانبول تأثیر کمتری پذیرفته‌است (← گودوین، ص 313). تأثیر هنر مملوکی در نماسازی با ردیفهای سنگی ابلق و ورودی مناره‌دار این مجموعه نمایان است. گنبد گسترده و منارة قلمی‌شکل آن نیز نوآوری محسوب می‌شود (← برنز، ص 234). درویش‌پاشا علاوه بر این مجموعه، بناهای دیگری مانند حمام القیشانی و خان‌الحریر را در 981 در دمشق بنا کرد (ابن‌عماد، ج 8 ، ص 413؛ کواکبی؛ علبی، همانجاها).منابع : ابن‌عماد؛ عفیف بهنسی، سوریة، التاریخ و الحضارة: منطقة دمشق و ریفها، ]دمشق[ 2001؛ قتیبه شهابی، زخارف‌العمارة الاسلامیة فی دمشق، دمشق 1996؛ همو، مآذن دمشق: تاریخ و طراز، دمشق 1993؛ همو، مشیدات دمشق ذوات‌الأضرحة و عناصرها الجمالیة، دمشق 1995؛ همو، النقوش الکتابیة فی أوابد دمشق، دمشق 1997؛ محمد صحتی سردرودی، سیمای دمشق: آستان زینب علیهاالسلام، ]تهران[ 1377ش؛ عبدالقادر بدران، منادمة الاطلال و مسامرة الخیال، دمشق: المکتب الاسلامی للطباعة و النشر، ]بی‌تا.[؛ اکرم حسن علبی، خطط دمشق: دراسة تاریخیة شاملة علی مَدَی الف عام من سنة 400ﻫ ـ حتی سنة 1400ﻫ ، دمشق 1410/1989؛ نزیه کواکبی، «الحیاة العمرانیة فی دمشق فی العهد العثمانی»، التراث العربی، ش 55ـ56، (ذیقعده 1414 ـ صفر 1415)؛ArchNet. Retrieved May 8, 2012, from https://archnet. org/lobby; Ross Burns, Damascus: a history, London 2005; Verena Daiber, "Jami al-Darwishiyya", MuseumWith No Frontiers. Retrieved May 8, 2012, from http:// www. discoverislamicart.org/database-item. php? id=monument; Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture, London 1992.