درگاهی محمد

درگاهی، محمد، نخستین رئیس نظمیه (شهربانی) در دورة حکومت رضاشاه پهلوی. او در 1308 و به قولی در 1317 در زنجان به دنیا آمد (← عاقلی، 1380ش، ج 2، ص 170؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه). تحصیلات ابتدایی را در مدرسة علمیه گذراند. چون در مدرسه چاقو می‌کشید، به محمد چاقو معروف شد (مستوفی، ج 3، ص 629؛ یکرنگیان، ص 232). درگاهی برای آموزش نظام وارد مدرسة صاحب‌منصبی ژاندارمری شد و در 1329 با درجة افسری از آن مدرسه فارغ‌التحصیل و به‌عنوان ژاندارم مشغول خدمت شد. ظاهراً محل خدمت درگاهی ژاندارمری فارس بود، زیرا در 1334 پس از بروز اختلاف میان ژاندارمری و قوام‌الملک، حاکم فارس، سلطان فتح‌الملک (رئیس ژاندارمری و دست‌نشاندة قوام‌الملک) درگاهی را دستگیر کرد و به روسها تحویل داد و او تا پایان جنگ جهانی اول (1914ـ1918) در اسارت روسها بود (افسر، ص 99ـ105؛ عاقلی، 1380ش، ج 2، ص 670؛ یکرنگیان، ص 201).پیش از کودتای سوم اسفند 1299، درگاهی که درجة سرگردی داشت، رئیس ژاندارمری قم شد و پس از کودتا با حفظ سمت به فرمانداری نظامی قم نیز منصوب گردید (افتخارزاده، ص 28؛ افسر، ص 273؛ جوادی، ص 74). سردارسپه با ادغام ژاندارمری و نیروهای قزاق، ارتش نوین ایران را بنیان نهاد و برای جلب اعتماد افسران ژاندارمری درجة آنها را ترفیع داد؛ در این میان درگاهی از درجة سرگردی به کلنلی (سرهنگی) رسید و به ریاست ادارة قلعه‌بیگی (دژبان) منصوب شد (افسر، ص 279؛ عاقلی، 1379ش، ص 405؛ همو، 1380ش، همانجا). رضاخان درصدد بود همة قوای نظامی را ضمیمه وزارت جنگ کند، اما نخست‌وزیرانی مانند قوام‌السلطنه و مشیرالدوله با جدا شدن شهربانی* از وزارت داخله مخالفت کردند. در 1302ش که رضاخان رئیس‌الوزرا شد این هدف محقق گردید و در 25 دی 1302 درگاهی به ریاست شهربانی رسید (بهار، ج 1، ص180ـ 181، 283ـ286؛ سیفی‌فمی‌تفرشی، ص 193). مستوفی (ج 3، ص 629ـ630) این انتصاب رضاشاه را نابجا دانسته و درگاهی را ماجراجو، بی‌پروا و بی‌انصاف خواندهاست.درگاهی در صعود رضاخان به سلطنت نقش مهمی داشت، چنان‌که به نوشتة عمیدی نوری (ج 1، ص 103) سنگ اول سلطنت رضاشاه را درگاهی بنا نهاد. او به انحای مختلف، مخالفان سیاسی رضاخان را حذف کرد. گفته می‌شود در ترور میرزاده عشقی، شاعر و روزنامه‌نگار، و سوءقصد به جان سیدحسن مدرس نیز نقش داشت. درگاهی در پرونده‌سازی هم بسیار چیره‌دست بود، چنان‌که احمد قوام را متهم کرد که در زمان نخست‌وزیری‌اش قصد عزل سردارسپه یا از میان برداشتن او را داشتهاست و با این عمل زمینة تبعید وی به اروپا را فراهم کرد (بهار، ج 2، ص 32، 107ـ108؛ افتخارزاده، ص 28ـ29).در جریان جمهوری‌خواهی رضاخان، درگاهی در حمایت از وی عده‌ای را تحریک کرد تا شعار جمهوری‌خواهی سر دهند (هدایت، ص 363، 367؛ مستوفی، ج 3، ص 594).قتل ایمبری ، کنسولیار دولت امریکا، در واقعه مشهور به سقاخانه، در دورة ریاست وی بر شهربانی بود که نظامیان‌به دست داشتن در این امر متهم شدند و شایع شد که رئیس نظمیة تهران از کار برکنار می‌شود (گزیده‌اسناد روابط ایران و آمریکا، ص571ـ 572). همچنین وی از کسانی بود که نمایندگان مجلس را وادار کرد تا به‌انقراض سلسلة قاجار رأی دهند. پس از انقراض قاجاریه، درگاهی به بهانة تنفر ملت از نام قاجار دستور داد نام قجر را از سردر عمارات دولتی یا مؤسسات، شبانه محو کنند (سیفی‌فمی تفرشی، ص290ـ291؛ دولت‌آبادی، ج4، ص1641ـ 1643).او به ابتکار خود واحد امور سیاسی را پایه‌گذاری کرد که همواره حرکات و رفتار رجال سیاسی را زیر نظر داشت. از اقدامات این واحد کشف توطئه محمودخان پولادین* و هژبر سلطان، فرزند امیر مؤید سوادکوهی، بود که قصد داشتند شاه را ترور کنند. درگاهی به‌سبب این اقدامات در 1307ش به درجة سرتیپی ارتقا یافت (عاقلی، 1380ش، ج 2، ص 671؛ همو، 1379ش، ص 405).تمرکز امور اداری شهربانیهای کشور، در تهران و متحدالشکل شدن لباس افراد و افسران شهربانی، انتشار ماهنامة پلیس، اعزام محصل به اروپا برای ارتقای سطح علمی شهربانی و تدوین نظامنامة تشکیلات کل نظمیه و نظامنامة عبور و مرور از اقدامات صورت گرفته در دورة درگاهی بود (لواء مختاری، ص 42؛ مؤید امینی، ص 30؛ جوادی، ص 33، 35ـ36).خلیل ملکی که در زمان ریاست درگاهی زندانی بود، آن دوره را با دوره‌های بعد متفاوت دانسته و گفته‌است که در دورة درگاهی، زندانیان در صورت اعتراف و نیز همکاری با شهربانی آزاد می‌شدند در صورتی که در زمان ریاست مختاری، زندانیان با وجود اعتراف نیز مجازاتهای سختی در انتظارشان بود (ص 272).یکی از اقدامات مهم درگاهی، تأسیس زندان قصر بود. او این زندان را در محل قصر قجر (کاخ ییلاقی آقامحمدخان قاجار) ساخت و در 11 آذر 1308 با حضور شاه آن را افتتاح کرد. پس از گشایش زندان، درگاهی از کار برکنار شد. ظاهراً برکناری وی به این دلیل بود که وی قصد شاه را مبنی بر از میان بردن عبدالحسین تیمورتاش* و علی‌اکبر داور* برملا کرده بود (اطلاعات در یکربع قرن، ص 57؛ لواء مختاری، ص 43).درگاهی مدتی در دژبانی و سپس در خانه‌اش زیر نظر بود. پس از چندی شاه او را بخشید و به ریاست ادارة سجلّ احوال منصوب کرد. مدت کوتاهی نیز ریاست ادارة نظام وظیفه را برعهده داشت. در این مقام با سرلشکر ضرغامی، رئیس ستاد ارتش، اختلاف پیدا کرد و شاه در 1315ش دستور بازنشستگی‌اش را صادر نمود. درگاهی به محل املاک خود در ورامین رفت و به کشاورزی پرداخت. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس شورای ملی نامزد شد، اما رأی نیاورد و سرانجام در 1333ش درگذشت (مستوفی، ج 3، ص 629؛ عاقلی، 1380ش، ج 2، ص 672؛ بامداد، ج 3، ص 242ـ243).منابع : اطلاعات در یکربع قرن، تهران: روزنامة اطلاعات، 1329ش؛ یحیی افتخارزاده، نظمیه در دورة پهلوی: شهریور 1320ـ آبان 1355، تهران 1377ش؛ پرویز افسر، تاریخ ژاندارمری ایران، قم 1332ش؛ مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1357ش؛ محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران 1323ـ1363ش؛ شجاع جوادی، تاریخ سیر پلیس در قم، قم 1355ش؛ یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، چاپ مجتبی برزآبادی فراهانی، تهران 1387ش؛ مرتضی سیفی‌فمی‌تفرشی، نظم و نظمیه در دورة قاجاریه، تهران 1362ش؛ باقر عاقلی، رضاشاه و قشون متحدالشکل (1320ـ1300ش)، تهران 1379ش؛ همو، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران 1380ش؛ ابوالحسن عمیدی نوری، یادداشتهای یک روزنامه‌نگار: تحولات نیم قرن تاریخ معاصر ایران از نگاه ابوالحسن عمیدی نوری، ج 1، به کوشش مختار حدیدی و جلال فرهمند، تهران 1381ش؛ گزیده اسناد روابط ایران و آمریکا، به کوشش علی موجانی، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1375ش؛ پاشا لواء مختاری، تاریخ هفتادساله پلیس ایران، تهران 1329ش؛ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه، تهران 1371ش؛ خلیل ملکی، خاطرات سیاسی خلیل ملکی، تهران 1368ش؛ داود مؤید امینی، پلیس در ایران، تهران: علمی، ]بی‌تا.[؛ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران 1375ش؛ حسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور 1320، تهران 1384ش؛EIr., s.v. "Dargāhī" (by Bāqer ‘qelī).