درب امام

درب امام، بقعه‌ای در محلة چُمبلان (چُملان، سُنبُلان، سُنبُلستان) اصفهان. این بنا مجاور قبرستانی قدیم در شرق چهارباغ پایین واقع شده‌است (هنرفر، 1344ش، ص 341؛ رفیعی مهرآبادی، ص 227، 234).درب امام با دو گنبدخانه بزرگ و کوچک و سه صحن در سه جانب شمالی، شرقی و غربی آن، مدفن دو امامزاده است : امامزاده ابراهیم‌بن محمد بطحایی‌بن قاسم‌بن حسن‌بن زیدبن امام‌حسن مجتبی علیه‌السلام (ابن‌طباطبا علوی اصفهانی، ص 21، 23) و امامزاده ابوالحسن زین‌العابدین علی‌بن نظام‌الدین احمدبن شمس‌الدین عیسی، ملقب به رومی، ابن‌جمال‌الدین محمدبن علی عُریضی‌بن جعفرالصادق علیه‌السلام (افندی‌اصفهانی، ج 4، ص 186ـ187؛ نیز ← چهارسوقی، ص 46ـ47). زین‌العابدین از اکابر سادات و محدّثان و از نوادگان علی‌بن جعفر عُرَیضی* بوده و احتمالاً در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم می‌زیستهاست. سادات معروف به امامی (درب امامی اصفهان) از نوادگان ایشان‌اند و محلة درب امام نیز به ایشان منسوب است (مهدوی، 1382ش، ص 204؛ جابری انصاری، ص 248ـ249).امامزادة دیگری نیز به نام ابراهیم طباطبابن اسماعیل دیباج‌بن ابراهیم‌بن حسن مثنی در این بقعه یا مجاور آن مدفون است (← ابن‌عِنَبَه، ص 126ـ127؛ نیز ← فقیه ایمانی، ص 388). از او در زمرة بزرگان سادات و محدّثان یاد شده‌است (مهدوی، 1348ش، ص 397).آرامگاه درب امام براساس کتیبة فارسی بزرگِ سردر آن، که به خط ثلث کتابت شده، در 857 ، در دورة جهانشاه قراقوینلو، به فرمان ابوالفتح محمدی و به همت جلال‌الدین صفرشاه احداث شده‌است ( آثار ایران ، ج 2، ص50ـ51). هنرفر (1344ش، ص 350) ابوالفتح را فرزند جهانشاه دانسته‌است (قس آثار ایران، ج 2، ص 53؛ نیکزاد امیرحسینی، ص 166، 168 که وی را سلطان‌محمدبن بایسنغر معرفی کرده‌اند).بنای اولیة درب امام شامل گنبدخانه و دهلیزی در جلوی آن بوده‌است. سردر اصلی درب امام که نام امیرزاده جهانشاه را بر خود دارد، در ضلع شمالی و مشرف به صحن شمالی، از شاهکارهای تزیینات رنگی ایرانی است و به لحاظ ظرافت صنعت کاشی‌کاری، همپای کاشی‌کاری مسجد کبود تبریز، از دیگر بناهای دورة جهانشاه قراقوینلو، است. این سردر مزیّن به کاشیهای معرق، هفت‌رنگ و لعاب‌پَران همراه با قابهایی قرینه حاوی طرحهای اسلیمی و گلدانی و کتیبه است (هنرفر، 1344ش، ص 343؛ ) دایرة‌المعارف هنر و معماری اسلامی گروو(، ج 1، ص 136). کاشی‌کاری سردر این بنا مشابه کاشی‌کاری صفة صاحب مسجدجامع اصفهان (← بلر و بلوم، ص 52ـ53) و کاشی‌کاری ایوان مسجد جمع وَرْزَنه در قرن نهم است (هنرفر، 1355ش، ص 12). همچنین ورودی خانقاه شیخ‌ابومسعود صوفی (896) در اصفهان که در زمان یعقوب، فرزند اوزون‌حسن آق‌قوینلو، ساخته شده، به نقوش کاشی‌کاری نظیر قابهای گلدانی درب امام مزیّن است (بلر و بلوم، همانجا).ازاره‌های سردر اصلی، که از تلفیق سنگ و سفال بدون لعاب به شیوة گره‌سازی تزیین شده، مشابه ازاره‌های مدرسة غیاثیة ‌خَرْگِرد* خواف است (معماریان، ص 349). سردر بنای درب امام به دهلیزی منتهی می‌شود که راه دسترسی به حرم بوده و مدفن مادر جهانشاه دانسته شده‌است (جابری انصاری، همانجا). این دهلیز براساس کتیبة آن، هم‌زمان با ورودیِ بنا (857) ساخته شده‌است. متن این کتیبه حاوی اشعار فارسی با تعابیری عرفانی است و محمدتقی مصطفوی آن را بازخوانی کرده‌است. تزیینات ازارة دهلیز، کاشیهای شش‌ضلعی سبز با حاشیه‌ای از کاشی معرق است که هر دوی آنها طلاکاری شده است ( آثار ایران، ج 2، ص 52؛ بلر و بلوم، همانجا).پس از دهلیز، فضای اصلی حرم قرار دارد که ازاره آن با کاشیهای خشتی هفت‌رنگ و دیوارها و سقف آن با نقاشی گل و بوته تزیین شده‌است. کاشی‌کاری معرق گنبد بزرگ بقعه از دورة شاه‌عباس اول صفوی بازمانده و بانی آن غیاث‌الدین محمود حسینی مستوفی بوده‌است. کتیبة این گنبد به خط ثلث سفید معرق بر زمینة کاشی لاجوردی شامل سورة دهر، از آغاز تا آخر آیه سیزدهم، است. در قسمت آخر این کتیبه، سال 110 درج شده که احتمالاً سال 1010 (← هنرفر، 1344ش، ص 346)، برابر با چهاردهمین سال سلطنت شاه‌عباس اول، بوده‌است. این کتیبه شباهت زیادی به کتیبه‌های بناهای تیموری سمرقند و بخارا دارد؛ در صورتی که پیچکهای تاکی‌شکل روی گنبد به سبک شاه‌عباسی است (استیرلین ، ص 128). در زیر این کتیبه، کتیبة دیگری به خط کوفی روی ساقة گنبد در دو سطر، شامل تکرار «الحمدللّه» در بالا و سورة اخلاص در زیر آن، دیده می‌شود. قسمت عمدة کاشی‌کاری فعلی گنبد در دورة معاصر انجام شده و از کاشی‌کاریهای دورة صفوی چیز زیادی نمانده‌است. در یکی از کتیبه‌های گنبد بزرگ، به تعمیر بنا در 1325ش اشاره شده‌است (هنرفر، 1344ش، همانجا). درِ ورودی حرم دارای زنجیر نفیسی است که روی دایرة برنجی وسط آن به قطر یازده سانتیمتر، کلمات و عباراتی منقور است. این زنجیر و ضریح آرامگاه را شخصی به نام آقامحمدحسن تاجر همدانی، در قرن سیزدهم، وقف امامزاده کرده‌است (همان، ص 347، 349؛ دهمشگی و جان‌زاده، ص 333).ظاهراً به‌سبب پر شدن تدریجی دهلیز ورودی حرم با قبور متعدد، مدخل باشکوه دورة تیموری در زمان شاه‌سلیمان صفوی با پنجره‌ای مسدود شد و بر فراز راهرو، گنبدی کوچک احداث گردید (آثار ایران، ج 2، ص50). مقرنس‌کاری و کاربندی مزیّن به لایه‌چینی طلایی نمای داخل و کاشی‌کاری نمای بیرونی گنبد کوچک از همین دوره است. روی ساقة این گنبد، کتیبه‌ای به خط ثلث از محمدرضا امامی (← امامی*، خاندان) به تاریخ 1081 شامل آیة‌الکرسی و آیات 26 و 27 سورة آل‌عمران و کتیبه‌ای به خط بنّایی* سه‌رگی حاوی عبارت قرآنیِ «لِمَنِ الْمُلکُ الْیومَ لِلّهِ الواحدِ القهارِ» و کلمات «اللّه» و «علی» به خط بنایی ساده درج است. به‌نظر می‌رسد ایوانی که از صحن غربی به این دهلیز باز می‌شود نیز از الحاقات این دوره باشد (هنرفر، 1344ش، ص346ـ347).به‌دستور شاه‌سلطانحسین در 1127، استاد محمدبن محمد غدیر آجرتراش با احداث مدخلی در کنار سردر قبلی و رواقی در جبهه شرقی بنای اصلی، مسیر ورود به حرم را تغییر داد (آثار ایران، همانجا). این تغییرات در کتیبه ثلث و نستعلیق معرق سردر، به خط علی‌نقی‌بن محمدمحسن امامی ثبت شده‌است. در بالای در ورودی همین مدخل، کتیبة دیگری به خط ثلث بر کاشی خشتی، به قلم عبدالرحیم، از تعمیر بقعه در 1129 خبر می‌دهد. در این کتیبه، به نام امامزاده‌های مدفون در این بنا اشاره شده‌است. احتمالاً دو اتاق جبهه جنوبی حرم و رواق شرقی، که امروزه راه اصلی دسترسی به حرم از صحن شرقی است، از افزوده‌های این دوره است (← همانجا).در برابر سردر نفیس بقعه، صحن شمالی واقع شده و پیرامون این صحن را غرفه‌هایی با پشت‌بغلهای کاشی فراگرفته‌است. از این محوطه، براساس کاوشهای انجام‌شده، آثاری از دورة سلجوقیان به‌دست آمده‌است (گولومبک و ویلبر ، ج1، ص384). در ضلع غربی این صحن، مسجد کوچکی منسوب به سعیدبن جُبَیر، فقیه تابعی کوفی (متوفی 95)، قرار دارد. گفته شده وی که در سال 81 به اصفهان آمده‌بود، در این محل عبادت می‌کرده‌است (← جابری انصاری، ص 248). در زمان صفویه، داخل این مسجد کوچک به‌صورت مختصر کاشی‌کاری شده و بر کتیبة محراب آن، تاریخ 1123 درج شده‌است (ابونعیم اصفهانی، ج 1، ص 324؛ رفیعیمهرآبادی، ص 643؛ هنرفر، 1344ش، ص 352ـ353). این مسجد پس از مسجد امامزاده اسماعیل یا مسجد شعیا و قسمتی از مسجدجامع اصفهان، قدیم‌ترین مسجد شهر است (جابری انصاری، ص 248ـ249). در سالهای 1334 و 1337ش، ادارة باستان‌شناسی گنبد کوچک و صحن شمالی بنای درب امام را تعمیر و کاشی‌کاری کرده‌است (هنرفر، 1344ش، ص 350).صحن غربی با سه ایوان به دهلیز، حرم و اتاق جنوبی حرم راه داشته‌است. پشت‌بغلهای این ایوانها با کاشی و زیرطاق ایوان شمالی این صحن، که زمانی به دهلیز راه داشته، مقرنس‌بندیهایی مزیّن به نقوش نیمه‌کاره دارند. در ایوان میانی این صحن، درها و پنجره‌های زیبایی نصب بوده و پنجره‌های گچ‌بری بسیار نفیس آن با شیشه‌های رنگی آراسته بوده‌است. یکی از این پنجره‌ها را استاد نصراللّه رفائیل، هنرمند اصفهانی، تعمیر کرد؛ سپس مجدزاده صهبا، نمایندة ادارة باستان‌شناسی، آن را در 1320ش برای حفاظت بیشتر و بازدید جهانگردان به عمارت چهل‌ستون برد و در یکی از اتاقهای این کاخ نصب کرد (همان، ص 351؛ نیکزاد امیرحسینی، ص170).صحن شرقی دارای چند کتیبه است. کتیبة فوقانی نمای خارجی بقعه به سمت صحن شرقی شامل دو ردیف خط بنّایی است. ردیف اول به خط بنّایی ساده یک‌رگی لاجوردی بر زمینة آجری شامل صلوات بر چهارده معصوم و ردیف دوم به خط بنّایی سه‌رگی مشکی بر زمینة آجری شامل عبارتی عربی است. حاشیة پشت‌بغل ایوان ورودی صحن شرقی بقعه، کتیبه‌ای به خط بنّایی روی کاشی لاجوردی بر زمینة سفید دارد. متن این کتیبه آیة‌الکرسی است و در آن به سال 1206، اشاره شده‌است. این صحن، بنابر کتیبة آن، در اوایل قرن سیزدهم تعمیر شده‌است (هنرفر، 1344ش، ص 351ـ352).در انتهای کوچه‌ای که صحن شمالی بقعة درب امام را به کوچة مجاور آن متصل می‌کند، سنگابی با کتیبه‌ای به خط نستعلیق برجسته قرار دارد که نشان می‌دهد آن را در 1117 وقف این بنا کرده‌اند.مجموعة تاریخی درب امام در 22 آذر 1313 به شمارة 217 در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده‌است (مشکوتی، ص 39). بنای درب امام را می‌توان حلقة اتصال معماری اواخر دورة تیموری به هنر معماری دورة شاه‌عباس صفوی دانست (استیرلین، ص 128).منابع : علاوه بر مشاهدات مؤلف؛ ابن‌طباطبا علوی اصفهانی، منتقلة‌الطالبیة، چاپ محمدمهدی حسن خرسان، نجف 1388/ 1968؛ ابن‌عِنَبَه، الفصول‌الفخریه، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران 1363ش؛ احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، کتاب ذکر اخبار اصبهان، چاپ سورن ددرینگ، لیدن 1931ـ1934، چاپ افست تهران ]بی‌تا.[؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ ؛ محمدحسن جابری‌انصاری، تاریخ اصفهان و ری و همه جهان، ]اصفهان [1321ش؛ محمدهاشم‌بن زین‌العابدین چهارسوقی، کتاب میزان الانساب: در شرح حال امامزاده‌های معتبر شهر اصفهان، بانضمام مقدمه و حواشی بقلم احمد روضاتی چهارسوقی، قم 1332ش؛ جلیل دهمشگی و علی جان‌زاده، جلوه‌های هنر در اصفهان، ]تهران [1366ش؛ ابوالقاسم رفیعی‌مهرآبادی، آثار ملّی اصفهان، تهران 1352ش؛ مهدی فقیه‌ایمانی، تاریخ تشیع‌اصفهان : از دهه سوم قرن اول تا پایان قرن دهم، ]بی‌جا[ 1374ش؛ نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران 1349ش؛ غلامحسین معماریان، معماری ایرانی، تقریر محمدکریم پیرنیا، تهران 1387ش؛ مصلح‌الدین مهدوی، تذکرة‌القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان 1348ش؛ همو، مزارات اصفهان از قرن سوم هجری تا زمان حاضر، تصحیح و اضافات اصغر منتظر القائم، اصفهان 1382ش؛ کریم نیکزاد امیرحسینی، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان 1335ش؛ لطف‌اللّه هنرفر، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، ]تهران [1355ش؛ همو، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان 1344ش؛Athār-é Īran: annales du service archéologique de l'Īrān, vol.2, Haarlem: Joh. Enschedé en Zonen, 1937; Sheila S. Blair and Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250-1800, New Haven, Conn. 1995; Lisa Golombek and Donald Newton Wilber, The Timurid architecture of Iran and Turan, Princeton 1988; The Grove encyclopedia of Islamic art and architecture, ed. Jonathan M. Bloom and Sheila S. Blair, Oxford: Oxford University Press, 2009; Henri Stierlin, Islamic art and architecture, New York 2002.