دَحْوُالاَرْض، اصطلاحی قرآنی و حدیثی. مصدر «دَحْوْ» به معنای واگسترانیدن (بیهقی، ج ۱، ص۹۰)، گسترش دادن (خلیل بن احمد، ج ۳، ص۲۸۰، ذیل «دحو») و چیزی را از جای آن برکندن (راغب اصفهانی، ذیل «دحا») و ترکیب «دَحْوُالاَرْض» به معنای گستراندن زمین است. در قرآن از این مصدر، تنها صیغة مفرد مذکر غایبِ فعلِ ماضی آن از باب «فَعَلَ یَفْعُلُ»، در آیة ۳۰ سورة نازعات (وَالْاَرضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحَیها) به کار رفته است. مفسران ذیل این آیه، درباره چگونگی آفرینش و گسترش زمین سخن گفته اند.طبری به اختلاف نظر اهل تفسیر در باب معنای «بعدَ ذلک» در این آیه اشاره کرده است. به نوشته وی (ذیل نازعات: ۳۰)برخی از آنان «بعد» را در این آیه به معنای اصلی آن، که خلاف «قبل» است، گرفته و قائل شده اند که گسترش زمین پس از آفرینش آسمان بوده است. در مقابل، گروهی دیگر «بعد ذلک» را به معنای «مع ذلک» گرفته و گفته اند که زمین پیش از آسمان آفریده و گسترده شده است. البته طبری (همانجا) خبری منقول از ابن عباس را سازگارتر با ظاهر آیه دانسته است؛ که براساس آن میان آفرینشِ (خلق) زمین، و گسترشِ (دحو) آن تفاوت قائل شده و خلقت آسمان را پس از آفرینش زمین و پیش از گستردن آن تلقی کرده است. طبری در تاریخ الامم و الملوک (ج ۱، ص۲۳)، ضمن آوردن همین مباحث، دلیل پذیرش این قول را این دانسته که ملاک معنا کردنِ کلمات، کاربرد اهل زبان است و در زبان عربی، «بعد» متضاد «قبل» است و به معنای «مع» نیست.فخررازی (ذیل آیه) قول دیگری را به دو قول مذکور افزوده که براساس آن مراد از «دحو» گستردن محض زمین نیست، بلکه منظور نوعی گستردن است که زمین را آماده رویاندن گیاهان کند و این تنها پس از خلقت آسمان حاصل می شود. محمدبن باقر مجلسی اشکالات وارد بر خلق و گسترش زمین را پاسخ داده (← ج ۵۴، ص ۲۲ـ۲۵) و روایات را بر آن تطبیق داده است (← ص ۲۵ـ۲۱۶).
همچنین در برخی منابع آمده است که «نون» همان ماهی ای است که طبقات هفت گانة زمین بر آن گسترش یافته است (← ازهری؛ ابن منظور، ذیل «نون»؛ نیز ← طبری، ذیل قلم: ۱).در روایات، دَحوالاَرض را با خلقت کعبه ارتباط داده اند. بر این اساس کعبه دو هزار سال پیش از گستردن زمین آفریده شده است (← کلینی، ج ۴، ص ۱۹۸؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص۲۵۰). از قول ابن عباس نقل شده که خانة کعبه پیش از خلقت جهان بر آب قرار داشته است (← طبری، ذیل بقره : ۱۲۷). بنابه روایتی، دلیل قرارگرفتن کعبه در وسط زمین این است که گستردن زمین از آنجا شروع شده است (← ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج ۲، ص ۳۹۶). بنابه روایتی دیگر، حضرت علی علیه السلام وجه تسمیه مکه به «اُمُّ القُری» را این دانسته که گستردن زمین از آنجا آغاز شده است (← همان، ج ۲، ص ۵۹۳؛ نیز ← ازرقی، ج ۱، ص ۳۲ـ۳۴).
طبق روایات و کتب فقهی، تاریخِ دحوالارض روز بیست وپنجم ذیقعده و روزة آن مستحب است (برای نمونه ← طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۶۹؛ همو، النهایة، ص ۱۶۹). در روایات، برای این روز بعضی وقایع تاریخی دربارة انبیای بزرگ ذکر شده است، از جمله نزول نخستین رحمت آسمانی بر آدم علیه السلام (← ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۲۴۲)، نشستن کشتی نوح بر کوه جودی (طوسی، مصباح المتهجّد، ص۸۲۰)، تولد ابراهیم خلیل، و تولد عیسی بن مریم در شب بیست وپنجم ذیقعده (ابن بابویه، ۱۳۶۸ش، ص ۷۹؛ همو، ۱۴۰۴، ج ۲، ص ۸۹؛ قس طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۷۱، که ولادت ابراهیم را در اول ذیحجه دانسته است). البته مسیحیان معتقدند که عیسی علیه السلام در ۴ دی/ ۲۵ دسامبر متولد شد و این روزی است که خورشیدپرستان آن را روز تولد خورشید می دانستند و جشن می گرفتند (← آقابزرگ طهرانی، ج ۲۵، ص ۳۰۳). برای روز دحوالارض دعاهایی نیز ذکر شده است (← طوسی، مصباح المتهجّد، ص ۶۷۱ـ۶۹۹؛ ابن طاووس، ج ۲، ص ۲۷ـ۲۹). تک نگاریها درباره دحوالارض زیاد نیست، تنها میرداماد بخشی از کتاب الاربعه ایام را به این روز اختصاص داده است (← آقابزرگ طهرانی، ج ۲۵، ص ۳۰۲).
منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم ۱۳۶۸ش؛ همو، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ همو، کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶؛ ابن منظور؛ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش؛ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج ۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۴/ ۱۹۶۴؛ احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ـ۱۳۷۵ش؛ خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران ?] ۱۳۳۲ش[؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ همو، جامع؛ محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت: دارالاندلس، ]بی تا.[، چاپ افست قم ]بی تا.[؛ محمدبن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر، او، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ کلینی؛ مجلسی.