دجوی یوسف بن احمد

دِجْوی، یوسف‌بن احمد، خطیب، مؤلف، مفسر، محدّث و فقیه مالکی قرن سیزدهم و چهاردهم. کنیه‌اش ابوالمحاسن و لقبش جمال‌الدین است (کوثری، ص565). او در 1287 در دِجوَه، از روستاهای استان قَلیُوبیه مصر، به‌دنیا آمد (همان، ص566؛ خفاجی، ج 2، ص 51). در کودکی به علت آبله بینایی خود را از دست داد، باوجوداین در همان سنین حافظ قرآن شد (کوثری، همانجا؛ زکی محمد مجاهد، ج 1، ص 422).در 1301 (قس زکی محمد مجاهد، همانجا که 1302 را ذکر کرده)، زمانی که چهارده ساله بود، پدرش وی را به جامع ازهر فرستاد و به‌مدت شانزده سال، نزد استادان مشهور به فراگیری فقه، اصول، قرائت، تفسیر و حدیث پرداخت. مشهورترین استادان مالکی‌مذهبِ دجوی عبارت‌اند از: احمد رفاعی فیّومی، شیخ‌سلیم بِشری، هارون‌بن عبدالرزاق بنجاوی، و محمدبن سالم طموم. همچنین او نزد برخی از عالمان شافعی ازهر چون محمد بحیری و عطیه عدوی درس خواند. علم قرائت را نیز از مُقری مشهور، شیخ‌حسن جُرَیسی، آموخت (کوثری؛ خفاجی، همانجاها).دجوی در 1317 مدرک «الشهادة العالَمیة» را دریافت کرد. موفقیت دجوی، به‌رغم نابینایی، تحسین عالمان ازهر از جمله شیخ‌راضی حنفی را برانگیخت (همانجاها). دجوی پس از دریافت این مدرک به تدریس علوم دینی در ازهر پرداخت. مجالس درس وی پررونق و شاگردانش بسیار بودند، از جمله مجالس درسیِ تفسیر قرآن و احادیث نبوی که پس از نماز صبح در رواق عباسیِ جامع ازهر تشکیل می‌شد (خفاجی، ج 2، ص 52ـ53). بسیاری از شاگردان وی بعدها در جرگة عالمان دینی یا رؤسای محاکم شرعی مصر درآمدند (زکی محمد مجاهد، همانجا). عبداللّه عفیفی‌بک، عبدالوهاب عبداللطیف، محمداحمد عَلیوَه، سعید طیب جزائری، محمدحافظ تجانی، و محمدزاهد کوثری از مشهورترین شاگردان او بوده‌اند (کوثری، ص 567؛ طُعمی، ص 135؛ زکی محمد مجاهد، همانجا).دجوی عضو جماعة کبارالعلماءِ ازهر بود (کوثری، ص 565؛ خفاجی، ج 2، ص 51). او در زمان خود مشهورترین عالم مالکی بود و مالکیان شهرها و کشورهای مختلف، در مسائل شرعی خویش از وی استفتا می‌کردند (خفاجی، ج 2، ص 52؛ طعمی، همانجا). دجوی را فردی پرهیزگار، باذکاوت، دارای حافظه قوی، معلومات فراوان و بیان و قلمی تأثیرگذار دانسته‌اند (← کوثری؛ طعمی؛ زکی محمد مجاهد، همانجاها).دجوی در 1301ش/ 1365در عزبة‌النخل، محلی در نزدیکی قاهره، درگذشت و در مقبرة عین‌شمس به خاک سپرده شد (کوثری، همانجا؛ زرکلی، ج 8 ، ص 216).دجوی از فعالیتهای اسلام‌ستیزانة مبلّغان مسیحی و گسترش و نفوذ مسیحیت و نیز اندیشه‌های مادی‌گرایانه و ضددینی در جوامع اسلامی نگران بود. ازاین‌رو بخش مهمی از فعالیتهای علمی و اجتماعی وی، در قالب درس، سخنرانی و نوشتن کتاب و مقاله، مبارزه با جریانهای مذکور بود. او با بسیاری از مجلات مانند المنار (برای نمونه ← المنار، ج 33، ش 1، ذیقعده 1351، ص 33ـ39)، الأزهر، نورالاسلام (← نجدی قصیمی، ص 37)، و مجلة‌الاسلام همکاری می‌کرد و مقالات و فتواهای وی در آنها چاپ می‌شد (طعمی؛ زکی محمد مجاهد؛ خفاجی، همانجاها). دجوی در این آثار علاوه‌بر تبیین اغراض پنهان مبلّغان و اثبات بطلان عقاید آنان، بر این نکته تأکید داشت که شریعت اسلام توانایی ادارة زندگی بشر و تأمین نیازهای مادی و معنوی جامعة انسانی را در همة زمانها و مکانها دارد (← خفاجی، ج 2، ص 55). دجوی برای مقابله با مبلّغان مسیحی، نهاد جمعیة النهضة الاسلامیة و همچنین نهاد دیگری برای یاری‌رسانی به جنگ‌زدگان مسلمان عثمانی در زمان سلطان‌عبدالمجید دوم (ﺣک : 1340ـ1342)، تأسیس کرد (همان، ج 2، ص 54؛ زکی محمد مجاهد، همانجا).برخی از مهم‌ترین آثار دجوی عبارت‌اند از: الجواب المُنیف فی الرد علی مدّعی التحریف فی الکتاب الشریف، که ردیه‌ای است بر کتاب ویلیام گلدساک ، کشیش انگلیسی، و بارها در مصر به‌چاپ رسیده‌است؛ خلاصة علم‌الوضع؛ تنبیه‌المؤمنین لمحاسن‌الدین؛ المحاضرة‌الأزهریّة؛ سبیل‌السعادة، در فلسفه اخلاق و اسرار شریعت؛ رساله‌ای در تفسیر آیة 23 سورة انبیاء (لایُسئَلُ عمّا یَفْعَلُ و هم یُسئَلون)؛ رسائل‌السلام و رسل‌الاسلام، که خطاب به مردم امریکا نوشته شده و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده‌است؛ کتابی در نقد کتاب الاسلام و اصول الحکم، اثر علی عبدالرازق؛ صواعقُ مِنْ نار فی الرّد علی صاحب‌المنار؛ هدایة‌العباد الی طریق الرّشاد؛ مقالات و فتاوی الشیّخ یوسف الدّجوی، که پس از وفات وی چاپ شد (خفاجی، ج 2، ص52ـ 53؛ فهرس الخزانة التیموریة، ج 1، ص 248، ج 3، ص 98؛ یوسف الیان سرکیس، ج 1، ستون 867 ؛ محمد خیر رمضان یوسف، ج 2، ص 828 ؛ زکی محمد مجاهد، ج 1، ص 423).منابع: محمدعبدالمنعم خفاجی، الازهر فی الف عام، بیروت 1407ـ1408/ 1987ـ1988؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1980؛ زکی محمد مجاهد، الاعلام الشرقیة فی المائة الرابعة عشرة‌الهجریة، بیروت 1994؛ محیی‌الدین طُعمی، النور الابهر فی طبقات شیوخ الجامع الازهر، بیروت 1412/1992؛ فهرس الخزانة التیموریة، قاهره: دارالکتب المصریة، 1366ـ1369/ 1947ـ1950؛ محمد کوثری، مقالات الکوثری، ]قاهره[ 1414/1994؛ محمد خیر رمضان یوسف، معجم المؤلفین المعاصرین فی آثارهم المخطوطة و المفقودة و ما طبع منها او حُقِّق بعد وفاتهم، ریاض 1425/2004؛ عبداللّه نجدی قصیمی، شیوخ‌الازهر و الزیادة فی الاسلام، بیروت 2007؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410.