دَبوسی، ابوزید عبداللّه (عبیداللّه)بن عمربن عیسی بخاری، فقیه، اصولی و قاضی حنفی قرن چهارم و پنجم. از تاریخ ولادت و زادگاه او اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی باتوجه به آنکه سال وفاتش را430 (ابن‌خلّکان، ج 3، ص 48؛ ذهبی، ج 17، ص 521) و سن او را هنگام وفات 63 سال دانسته‌اند (← ابن ابی‌الوفا، ج 2، ص 500؛ ابن‌قطلوبغا، ص 131)، سال ولادت او باید در حدود 367 باشد (← آل‌قیس، ج 5، ص 97). نام دبوسی منسوب به دبوسیه*، شهری میان بخارا و سمرقند است.در منابع نام استادان و محل تحصیل او ذکر نشده، جز آنکه فقه را نزد ابوجعفر محمدبن عَمرو اُسروشَنی، قاضی حنفی و صاحب المجالس فی فروع‌الحنفیة، آموخته‌است (لکهنوی، ص 109). احتمالاً علی‌بن محمد بَزْدوی*، فقیه حنفی، از شاگردان دبوسی بوده‌است (← بخاری، ج 4، ص 406).دبوسی از فقهای بزرگ حنفی و پیشوای حنفیان ماوراءالنهر به‌شمار می‌رفت (← نسفی، ص 467؛ ذهبی، همانجا؛ تمیمی، ج 4، ص 177). او را در استنباط و اجتهاد و استدلال توانا شمرده‌اند (← سمعانی، ج 2، ص 454؛ ابن‌کثیر، ج 12، ص 47). او منصب قضا هم داشته‌است (ابن‌ابی‌الوفا، همانجا). همچنین دبوسی را از بانیان و تبیین‌کنندگان علم خلاف (← علم‌الخلاف*) دانسته‌اند؛ این علم در جوامع علمی آن دوره رشد درخور توجهی یافته‌بود (← ابن‌خلّکان؛ ذهبی، همانجاها؛ ابن‌ابی‌الوفا، ج 2، ص 499ـ500). در برخی منابع، بدون ذکر نام و نیز موضوع مناظره، از مناظراتی میان دبوسی و برخی عالمان معاصرش در بخارا و سمرقند یاد شده‌است (← سمعانی؛ لکهنوی، همانجاها). وی علاوه‌بر فقه، در برخی علوم دیگر نیز تبحر داشت (← ابن‌تغری بردی، ج 5، ص 76).دبوسی در 430، در بخارا درگذشت (ابن‌خلّکان، همانجا؛ ابن‌کثیر، ج 12، ص 46؛ قس ابن‌ابی‌الوفا، ج 2، ص 500؛ ابن‌قطلوبغا، ص 131 که سال وفات وی را 432 ذکر کرده‌اند) و در آنجا، در جوار مدفن ابوبکربن طرخان، به خاک سپرده شد(نسفی؛ سمعانی، همانجاها). در سوگ وی مرثیه‌هایی نیز سروده شده‌است (← تمیمی، ج 4، ص 454).مهم‌ترین آثار فقهی دبوسی عبارت‌اند از: شرح کتاب الجامع‌الکبیر* محمدبن حسن شیبانی* (متوفی 189)؛ النظم فی الفتوی؛ تأسیس النظر فی اختلاف الائمة (بیروت، بی‌تا.) در علم خلاف که در آن به اختلاف آرای فقهای بزرگ مانند ابوحنیفه، مالک و شافعی (در قالب 86 قاعده فقهی) پرداخته‌است. این کتاب در 1320 در قاهره چاپ شد؛ التعلیقة در علم خلاف (صدیق حسن‌خان، ص 582؛ لکهنوی، همانجا؛ بغدادی، ج 1، ستون 648؛ آل‌قیس، ج 5، ص 99ـ100).آثار اصولی دبوسی عبارت‌اند از: التقویم للادلة (در برخی منابع: تقویم‌الادلّة) در اصول فقه (لکهنوی، همانجا؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 467)، علی‌بن محمد بَزدوی بر این کتاب شرحی نوشته که مورد توجه عالمان حنفی بوده و ابوجعفر محمدبن حسین حنفی آن را تلخیص کرده‌است؛ الأنوار فی الأصول؛ الأسرار فی الأصول و الفروع، که ابومظفر منصوربن محمد سمعانی (متوفی 487) ردّی به نام الاصطلام بر این کتاب نگاشته است (← سمعانی، ج 2، ص 454، ج 3، ص 299؛ ابن‌خلّکان، ج 3، ص 211؛ حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 84، 196، 467؛ بغدادی، همانجا).الأمدالأقصی فی خزانة‌الهدی، در حکمت و نصایح، و التجنیس از دیگر آثار دبوسی است (حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 168، 352، 721؛ صدیق حسن‌خان، همانجا).منابع : قیس آل‌قیس، الایرانیون و الادب‌العربی، ج 5، تهران 1370ش؛ ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1413/1993؛ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره?]1383[ـ1392/?]1963[ـ1972؛ ابن‌خلّکان؛ ابن‌قطلوبغا، تاج‌التراجم فی من صنّف من الحنفیة، چاپ ابراهیم صالح، بیروت 1412/1992؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی‌التاریخ، ]قاهره[ 1351ـ1358؛ عبدالعزیزبن احمد بخاری، کشف الاسرار عن اصول فخرالاسلام البزدوی، چاپ محمد معتصم‌باللّه بغدادی، بیروت 1411/1991؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات‌السنیة فی تراجم الحنفیة، ج 4، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض 1410/1989؛ حاجی‌خلیفه؛ ذهبی؛ سمعانی؛ صدیق حسن‌خان، موسوعة مصطلحات ابجدالعلوم، چاپ عبداللّه خالدی، بیروت 2001؛ عبدالحی لکهنوی، الفوائد البهیة فی تراجم‌الحنفیة، کراچی 1393؛ عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ یوسف الهادی، تهران 1378ش.
