دایرة المعارف فارسی

دایرة المعارف فارسی، نخستین دایرة المعارف عمومی فارسی مبتنی بر روش و موازین علمی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب (1289ـ 1358ش).تاریخچه. در پی ضرورت یافتن تدوین و تألیف دایرة المعارفی عمومی به مفهوم امروزی آن در ایران، مؤسسة انتشارات فرانکلین تهران (دربارة معرفی اجمالی آن ← ترجمه*، بخش 4، قسمت ب)، طرح ترجمه )دایرة المعارف کوچک کلمبیا ـ وایکینگ( را در برنامة فعالیتهای خود قرار داد (دولت آبادی، ص 101؛ دریابندری، ص 72)، و در 1335ش مدیران ایرانی مؤسسه، غلامحسین مصاحب را که ریاضی دان و در علوم معقول و منقول متبحر بود، به سرپرستی این طرح برگزیدند (دایرة المعارف فارسی، ج 1، دیباچة غلامحسین مصاحب، ص 2؛ نیز ← مصاحب*، غلامحسین).

باتوجه به آنکه ترجمة صِرف )دایرة المعارف کوچک کلمبیاـ وایکینگ( پاسخگوی نیازهای خوانندگان ایرانی نبود، قرار شد پس از ترجمه آن، به جای بعضی از مقالات غیرضرور، مقالاتی در زمینه های مورد نیاز خوانندگان فارسی زبان درج شود.

پس از بررسی های مقدماتی روشن شد که این تصمیم نیز چاره مناسب کار نخواهد بود و حتی با تخصیص قریب ده هزار مقاله باز هم نیاز آنان به داشتن مرجعی جامع برطرف نخواهد شد. ازاین رو، امر تدوین دایرة المعارف از ترجمة صرف خارج شد و در بسیاری موارد جنبة تألیف و تحقیق یافت (← دایرة المعارف فارسی، ج 1، همان دیباچه، ص 3ـ4).

مصاحب برای آشنایی با روش کار ناشران کتابهای مرجع غربی و ایجاد زیرساختهای لازم و وضع ضوابط دقیق، برای تدوین دایرة المعارف از مؤسسات اروپایی و امریکایی دیدار کرد (← همان دیباچه، ص 2ـ4).

او سپس گروهی از محققان و نویسندگان را به همکاری فراخواند، که در ضمن مقدمة جلد اول (ص6ـ7) افزون بر نام شش تن از اعضای هیئت تحریریه، اسامی 43 تن از نویسندگان و مؤلفان و مترجمان (شامل نامهای آشنایی چون ایرج افشار، مهدی بیانی، مهدی حائری، خسرو خسروی، عباس زریاب، عبدالحسین زرین کوب، غلامحسین صدیقی، مهدی محقق، محمد معین و احسان یارشاطر) همراه با حوزه های موضوعی هر یک آمده است.

همچنین در مقدمة بخش اول مجلد دوم (ص ] 3[) نام پنج تن از نویسندگان جدید از جمله محمدرضا شفیعی کدکنی در شمار اصحاب دایرة المعارف ذکر شده است.مشکلات مختلف، سبب کندی کار شده بود و قرار شد نیمی از اثر که آماده بود، انتشار یابد، و متعاقباً مؤسسة انتشارات فرانکلین جلد اول کتاب را مشتمل بر مقالات حروف ا ـ س در 1345ش منتشر کرد (← همان، ج 1، دیباچة مصاحب، ص 5).

چاپ این مجلد در قطع رحلی با کاغذ چهل گرمی مخصوص در 81 صفحه مقدمه و 1425 صفحه متن، هر صفحه دارای سه ستون، با حروف چینی و صفحه آرایی چشم نواز و صحافی مناسب در شرکت سهامی افست صورت گرفت.در 1350ش، به دنبال تغییرات مدیریتی در مؤسسة فرانکلین، مصاحب ناگزیر از سرپرستی کار کنار رفت و سرپرستی امور چاپ جلد دوم ــ که مقالات آن تا اواخر حرف «غ» مهر تأیید مصاحب را داشت (← همان، ج 2، بخش 1، دیباچة رضا اقصی، ص ] 1[؛ مرادی، ص 191) ــ به رضا اقصی که از آغاز کار از همکاران مصاحب بود، سپرده شد (← دایرة المعارف فارسی، ج 1، مقدمه، ص 6، ج 2، بخش 1، همان دیباچه، ص ] 1[؛ مرادی، ص 193).

در 1356ش، مؤسسة انتشارات امیرکبیر امتیاز دایرة المعارف فارسی را از مؤسسة فرانکلین خرید (جعفری، ج 2، ص 872) و در همان سال، شرکت سهامی کتاب های جیبی وابسته به مؤسسة انتشارات امیرکبیر، با همکاری مؤسسة انتشارات فرانکلین، بخش اول جلد دوم (از صفحه 1426 تا 2558 شامل حروف ش ـ ل) را با همان حروف و کاغذ و در همان قطع جلد پیشین زیرنظر رضا اقصی منتشر کرد.

پس از انقلاب اسلامی در بهمن 1357، با مصادرة مؤسسة انتشارات امیرکبیر و تعلق یافتن آن به سازمان تبلیغات اسلامی در 1362ش، در انتشار بخشهای دیگر این دایرة المعارف وقفه افتاد (← مرادی، همانجا). مؤسسه امیرکبیر با حذف و اصلاحاتی، سرانجام بخش دوم جلد دوم (از صفحة 2559 تا 3571 شامل حروف م تا ی، و نیز فرهنگ لغات و اصطلاحات فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی) را، با همان ویژگی های ظاهری مجلدات پیشین، در 1374ش منتشر کرد. همین ناشر چاپِ دومِ جلدِ اول و بخشِ اولِ جلدِ دوم را نیز با اصلاحاتی در 1380ش منتشر کرد.

ساختار مقالات. مقاله ها عموماً سه جزء دارد: مدخل که در مقدمه کتاب از آن به مَطْلع یاد شده است؛ معرف؛ و شرح و توضیحات مربوط به مطلع. گاه در موارد نادر، مطلع و تعریف در هم تلفیق و هر دو با یک جمله واحد بیان شده است، و گاهی نیز برخی مقالات، به اقتضای طبیعت آنها یا به دلیل تنگی جا، فقط به معرف منحصر شده است (برای برخی نمونه ها ← دایرة المعارف فارسی، ج 1، مقدمه، ص 50).مطلع همان عنوان دایرة المعارفی موضوعهاست که براساس حروف الفبا تنظیم شده و متجاوز از چهل هزار عنوان است (← همان، ج 1، دیباچة مصاحب، ص 4).

در انتخاب و تنظیم الفبایی مطلعها، و در صورت لزوم در ارائه تلفظ، مترادفها و ضبطهای مطلع، درج معادل اصطلاحات بیگانه به فارسی و نیز معادل لاتینی مطلع یا نام علمی آن، از ضوابط ارزشمندی پیروی شده است (← همان، ج 1، مقدمه، ص 30ـ41).در گزینش عناوین، تأکید بر مسائل بومی است، یعنی تاریخ و فرهنگ ایران و نیز سرزمینهای همجوار با آن یا تأثیرگذار بر آن (← همان مقدمه، ص 10، 51ـ54).

بااین همه، جنبه های عمومی اثر مغفول نمانده و در زمینة تاریخ و فرهنگ و تمدن کشورهای مختلف و اقوام گوناگون بیش از بیست هزار مقاله درج شده است (همان، ص 10).جزء دوم مقاله، یعنی معرف، در حکمِ تعریف موضوع مقاله است. این جزء که عبارتی حتی الامکان کوتاه و دقیق و معمولاً بدون فعل و درعین حال شامل اطلاعات لازم است، عنوان را سریعاً به جوینده آن می شناساند.

کوشش بر آن بوده که معرف های مقالات در هر زمینة موضوعی تا آنجا که امکان پذیر است، یکدست شود (← همان، ص 49ـ50). مثلاً در زندگینامه ها، معرف متضمن هویت شخص و عموماً مشتمل است بر سال های تولد و وفات، ملیت، و در برخی موارد شغل یا مقام شخص موردنظر؛ یا در مورد شهرها، آمار جمعیت و موقعیت شهر دو اطلاع اصلی است که در معرف ذکر می شود.جزء سوم مقاله، شرح و تفصیل و توضیحات دربارة مطلع آن مقاله است.

در تدوین مقالات با پرهیز از عبارت پردازی و پیروی از اصل ایجاز، زبده مباحث مرتبط با هر مطلع در کوتاه ترین عبارت آمده است. با تمهید مقدماتی از قبیل وضع اصطلاحات علمی و فنی، کاربرد علامتهای اختصاری و تنظیم ارجاعات، اطلاعات درخور توجهی حتی در مقالات کوتاه فراهم شده است (← همان، ص 45). برخی عناوین مستلزم شرح و تفصیل بیشتری بوده و لاجرم مقالات بلندی به آنها اختصاص یافته است.

از جمله مقالات بلند و پرمحتوایی چون «خلیج فارس»، «ساسانی، تمدن»، «شیعه»، «صوت»، «فلسطین»، «فلسفه»، «قرآن»، «قرون وسطی»، «کانت» و حضرت «محمد» صلی اللّه علیه وآله وسلم.نثرِ متن روان و شیوه نگارش عموماً یکدست است. برای تسهیل در فهم برخی مطالب، از تصاویر و جدولهایی استفاده شده است (برای نمونه ← تصاویر مربوط به مقالات «چادر» و «زورخانه»؛ برای فهرست برخی از جدولهای مهم ← ج 1، مقدمه، ص 58ـ59).

در فراهم آوردن مقالات با استفاده از مآخذ دست اول و نیز تحقیقات جدیدِ محققان شرق و غرب، کوشش شده است که هر نقلی با محک مطمئنی سنجیده شود. بیش از دو سوم مقالات از مآخذ غربی ترجمه یا براساس آنها تألیف شده (← همان مقدمه، ص 11) و در بعضی زمینه ها، به ویژه در مسائل مربوط به ایران، مطالب مقالات جنبة تحقیق داشته است (همان، ص 46).

در تدوین مقالات از بیش از هزار کتاب، رساله، دایرة المعارف و مراجع غربی و شرقی استفاده شده است. به رغم این اهتمام در بهره گیری از منابع معتبر، به سبب ضیق جا، از درج آنها در پایان هر مقاله پرهیز شده است (← همان، ص 50).ویژگی ها. ویژگی ها و نوآوری های بسیاری در دایرة المعارف فارسی مشاهده می شود که بارزترین آنها عبارت است از : مقدمه ای ابتکاری با عنوان مدخل که نظام نامه ای روشمند،متضمن ترتیبات و موازین لازم در تدوین یک دایرة المعارف است (برای متن مقدمه ← ج 1، ص ] 9[ـ 81).

امکان روان خواندن کلمه ها و سطرها به ویژه در متون پرمطلب و متراکم، که با کاربرد تمهیداتی از جمله رسم الخط یکسان، طراحی حروف خاص، رعایت دقیق فاصله بندی کلمه ها، کوتاه کردن سرکشهای حروف ک و گ و خم دادن به ستون آنها، همچنین با پیروی از ضوابطی خاص در کاربرد نشانهای سجاوندی، فراهم شده است (← همان، ص 12، 63ـ72؛ نیز ← آشوری، ص 63).

نوآوری مهم دیگر در این اثر، ارائة قواعدی دقیق برای روشمندساختن ضبط اسامی خاص و اصطلاحات و عناوین نامأنوس است. مصاحب برای پرهیز از تشتت در ضبط های گوناگون، با وضع الفبای صوتی (فونتیک)، امکان ضبط صحیح اسامی را فراهم ساخت. از جمله در این اثر ضبطِ قریب پانزده هزار اسم اشخاص در زبانهای غربی به فارسی نقل شده است (← دایرة المعارف فارسی، ج1، مقدمه، ص 25ـ26، 30).همچنین برای صرفه جویی در حجم مجلدات دایرة المعارف، با استفاده از حرف یا حروف نیمه تمام متصل به هم نشانه های اختصاری منضبطی وضع شده است (← همان مقدمه، ص 14ـ17).

شبکة ارجاعی ابتکاری اثر که به شیوه ای دقیق و سنجیده شکل گرفته، پیوند میان موضوعات مرتبط را که در اثر نظم الفبایی مطلعها در سرتاسر کتاب پراکنده شده، برقرار کرده است. با کمک ارجاعات گوناگون از جمله ارجاع به مطلعهای ضمنی، ارجاعات در ضمن مقالات، ارجاع به مقالات دارای مطلع واحد، و ارجاعات پایان مقالات، خواننده به موضوع یا موضوعات مرتبط هدایت می شود (← برای نمونه انواع ارجاعات ← همان، ص 41ـ45).

نوآوری دیگر مصاحب تمایز قائل شدن بین رقم صفر و نقطه است. صفر به صورت علامت دایره ای بسیار کوچک نمایش داده شده است تا به این ترتیب از علامت نقطه متمایز شود. به گفتة ایرج افشار (ص 696) وی در کاربرد این شکل از صفر، از آنچه مرسوم قدما در متون نسخ خطی بوده تأثیر پذیرفته است. این ابداع موجب شد مجتبی مینوی (ص 7) وی را به کاربرد صفر فرنگی به جای صفر فارسی متهم کند؛ اتهامی که با پاسخ تند مصاحب مواجه شد (← ص 9).

یکی دیگر از ابتکارات مصاحب، ابداع حروف کج برای خط فارسی به عنوان معادلی برای حروف ایتالیک در خط لاتین بود (← افشار، همانجا).کاستیها. پی بردن به نارساییهای موجود در این دایرة المعارف در پرتو استفادة گسترده از آن چندان دشوار نبوده است. خرده گیریهای ناقدان طیف وسیعی دارد از انتقاد به کهنگی مطالب (← مینوی، ص 6؛ مرادی، ص 195)، تا نامتوازن بودن مقالات از نظر تفصیل و کیفیت و اعتنای بیشتر به مقالات علمی (دریابندری، ص 73)؛ ناهماهنگی مقالات علمی و توجه بیشتر به مقالات حوزه های فیزیک، ریاضی و نجوم در برابر مقالات شیمی، جانورشناسی و گیاه شناسی و به ویژه پزشکی (رضا صادقی، ص 13)؛ انتقاد به وضع مصدرهای جعلی چون «اکسیدن» و «یونیدن» (← علی اشرف صادقی، ص 28ـ29)؛ فراوانی مدخلهای خارجی و به ویژه سرگذشتنامه های نه چندان ضرور خارجیان (د. ایرانیکا، ذیل مادّه)؛ جای خالی شماری از مدخلهای رجال ایرانی (از جمله به دلایل سیاسی ← مرادی، ص 195)؛ نبودِ کمال نسبی جلدهای پیشین در بخش دوم جلد دوم («مرحوم دکتر غلامحسین مصاحب»، ص 7، به نقل از احمد آرام)؛

برخی ناهماهنگیها در ضبط اسامی جغرافیایی در همان بخش با توجه به ضبط آنها در مجلدات پیشین (← «دانشنامه نویسی در ایران»، ص 68، به نقل از حسن انوشه)؛ مشکلات موجود در تنظیم الفبایی برخی مطلعها و اشتباهات ویرایشی و تایپی (← محرابی، ص 73)؛ و عدم درج پیوستهایی که وعدة درج آنها در دیباچة جلد اول (ص 5) داده شده بود.اکنون می توان گفت که بسیاری از انتقادهای یاد شده، وارد است.

مصاحب خود به علت بروز شماری از این نارساییها در مقدمة جلد اول (ص 47ـ48، 76ـ77) اشاره کرده است. اما کمبودی که عامدانه و به سبب ضیق جا در اثر عارض شده (← همان مقدمه، ص 50)، فقدان مآخذ و مستندات آن است.قابلیتها و تأثیرات. به رغم کاستیهای یادشده، چیزی از ارزش اثر مرجعی با این حجم از اطلاعات متراکم که راه تازه ای را پیموده است، کم نمی شود.

اظهارنظرهای صاحب نظران به ویژه در زمان انتشار نخستین بخش این اثر مؤید این معناست : محمدعلی جمال زاده در پی انتشار جلد اول، آن را بی نظیر و تأثیر این کار بزرگ را در ادب و فرهنگ ایران دوران ساز خواند که تحولات شگرفی در تاریخ و ادب و هنر وعلوم و فنون به دنبال خواهد داشت (← ص 146ـ147). مجلة سخن (دورة 16، ش 11، ص 1193)،

در یادداشتی باعنوان «دایرة المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب»، از همین جلد با عبارت «مهم ترین کتابی که در این دوران منتشر شده» و در حکم یک «واقعة مهم علمی و ادبی» و «مقدمة یک جنبش علمی و فکری در زبان فارسی»، یاد کرد (برای نظرهای تحسین آمیز دیگر دراین باره ← راسخ، ص 29ـ30؛ محقق، ص 34ـ35؛ فانی، ص 66ـ67؛ آذرنگ، ص 68ـ71؛ آشوری، ص 62ـ65).

پربسامدبودن استنادها به این دایرة المعارف نیز دلیل اطمینان خاطر استنادکنندگان از صحت علمی مطالب آن قلمداد شده است؛ مثلاً بنا بر پژوهشی دربارة استنادهای مقالات دایرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی ایران، در این دانشنامة تخصصی هم که قاعدتاً منابع حوزه مرتبط باید بیش از هر اثر دیگری طرف رجوع باشد، دایرة المعارف فارسی با 55 استناد پربسامدترین منبع مورد استفاده بوده است (← رضایی شریف آبادی و همکاران، ص 90).

منابع : عبدالحسین آذرنگ، «مصاحبِ دانشنامه نگار»، نگاه نو، ش 82 (تابستان 1388)؛ داریوش آشوری، «غلامحسین مصاحب: آموزگار روشمندی»، در همان؛ ایرج افشار، «وفات غلامحسین مصاحب»، آینده، سال 5، ش 7ـ9 (مهر ـ آذر 1358)؛ عبدالرحیم جعفری، در جستجوی صبح: خاطرات عبدالرحیم جعفری، بنیادگذار مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران 1383ش؛ محمدعلی جمال زاده، «]دربارة [ دایرة المعارف فارسی»، راهنمای کتاب، سال 10، ش 2 (تیر 1346)؛ «دانشنامهنویسی در ایران: لزوم بحث های نظری»، کتاب ماه کلیات، سال 7، ش 1 و 2 (دی و بهمن 1382)؛ دایرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران : فرانکلین، 1345ـ1374ش؛ «دایرة المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب»، سخن، دورة 16، ش 11 (دی 1345)؛ نجف دریابندری، «یادی از دکتر غلامحسین مصاحب»، کتاب جمعه، ش 13 (آبان 1358)؛ هوشنگ دولت آبادی، «دکتر غلامحسین مصاحب»، در زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی شادروان غلامحسین مصاحب، تهران : انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1388ش؛ شاپور راسخ، «دو کتاب : دایرة المعارف فارسی، و فرهنگ فارسی»، راهنمای کتاب، سال 10، ش 1 (اردیبهشت 1346)؛ سعید رضاییشریف آبادی، حسن کیانیخوزستانی و اعظم موسیچمنی، «مطالعه استنادی مقالات دایرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی ایران»، اطلاع شناسی، ش 25 (پاییز 1388)؛ رضا صادقی، «گفتاری دیگر دربارة دایرة المعارف فارسی»، نشر دانش، سال 5، ش 2 (بهمن و اسفند 1363)؛ علی اشرف صادقی، «زبان فارسی و فرهنگستان»، ضمیمة راهنمای کتاب، سال 16، ش 10ـ12 (دی ـ اسفند 1352)؛ کامران فانی، «مصاحب: بنیان گذار دایرة المعارف نویسی در ایران»، نگاه نو، ش 82 (تابستان 1388)؛ معین الدین محرابی، «نگاهی به دایرة المعارف فارسی مصاحب»، کتاب ماه کلیات، سال 10، ش 4 و 5 (فروردین و اردیبهشت 1386)؛ مهدی محقق، طرح تدوین دایرة المعارف تشیع، تهران 1362ش؛ نوراللّه مرادی، «دکتر غلامحسین مصاحب و دایرة المعارف فارسی»، در زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی شادروان دکتر غلامحسین مصاحب، همان؛ «مرحوم دکتر غلامحسین مصاحب: تداوم تلاش برای انتقال علم» (گفتگو)، کیهان فرهنگی، سال 6، ش 7 (مهر 1368)؛ غلامحسین مصاحب، «مجتبی مینوی و جلد اول دایرة المعارف فارسی»، نگین، ش 106 (اسفند 1352)؛ مجتبی مینوی، «مجتبی مینوی: پژوهشگر ستیهنده» (گفتگو)، کتاب امروز (پاییز 1352)؛EIr. s.v. "Dāyerat al- ma`ā ref- e Fārsī" (by Dāryūš Āšūrī).