دائرةالمعارف العثمانیة، مؤسسة بزرگ علمی ـ تحقیقی در حیدرآباد دکن. این مؤسسه در 1306 به همت سیدحسین بلگرامی (متوفی 1305ش/ 1344)، ملاعبدالقیوم (متوفی 1335ش/1376) و انواراللّهخان (متوفی 1295ش/ 1334، مشهور به فضیلتْ جَنگ) و زیرنظر حکومت نِظام حیدرآباد دکن (← آصَفجاهیان*) رسماً شروع به کار کرد (← صدیقی ، ص 201ـ203؛ هاشم ندوی، ص 1ـ2، 11؛ عبدالحلیم ندوی، ص 106؛ ابوالحسن علی ندوی، ص 142). منشأ نامگذاری این مؤسسه به دایرةالمعارف، فعال بودن آن در زمینة علوم گوناگون است و از زمان میرعثمان علیخان، آصفجاه هفتم (ﺣک : 1329ـ1367)، به سبب توجه فراوان او به این مؤسسه و تأسیس مرکز تصحیح نسخ خطی به دستور وی، عثمانیه نام گرفته و در شناسنامة کتابهایی که پیش از این دوره، تا اواخر دهة 1330ش، در این مرکز منتشر شده، عنوان دائرةالمعارف نظامیه برای آن ذکر شدهاست.نخستین رئیس آن نواب سِر وقارالامرا/ وقارالملک، وزیر معارف حکومت آصفجاهیان، بود. وی در دورة حکومت محبوب علیخان آصفجاه ششم (ﺣک : 1285ـ 1329) به این سِمَت منصوب شد (هاشم ندوی، ص 2). او در 1306 ضمن اعلام اهداف این مؤسسه، خواستار حمایت آصفجاه ششم از این اهداف شد، که عبارت بودند از :1) یافتن و حفاظت از نسخ خطی نادر و منتشرنشده عربی.2) انتشار تصحیح انتقادی برخی متون مهم و جامع در زمینههای علوم دینی، علوم تجربی و علوم انسانی.3) عرضة کتابهای منتشرشده در مؤسسه با قیمت مناسب برای کمک به ترویج دانش.4) اهدای کتابهای منتشر شده با قیمت نازل یا بهصورت رایگان به محققان، مؤلفان، استادان و کتابخانهها (← صدیقی، ص 203ـ204).از دیگر رؤسای این مؤسسه، سیدحسین بلگرامی بود که حدود چهل سال، از نخستین سالهای تأسیس ریاست دائرةالمعارف العثمانیه را برعهده داشت و با درگذشت وی، نواب سِرحیدر نواز جَنگ بهادر، وزیر مالیة آصفجاه هفتم، جانشین وی شد (همان، ص 207؛ هاشم ندوی، ص 6ـ7، 11ـ12). از زمان تأسیس این مؤسسه تاکنون علمای نامداری چون عبدالحق خیرآبادی (متوفی 1318)، شبلی نعمانی* (متوفی 1332) و سیداحمدخان* (متوفی 1316) با آن همکاری کردهاند (← همان، ص 3ـ4، نیز ← 12ـ16).اساسنامة دائرةالمعارف العثمانیه در 1325ش/ 1946 تدوین شد و بهموجب آن این مؤسسه از 1332ش/1953 رسماً تحت ادارة دانشگاه عثمانیه درآمد و از آن زمان ادارة آن را دو هیئت برعهده دارد: جمعیت تنظیمیه (هیئت اجرایی) به ریاست نخستوزیر ایالت آندراپرادش و نیابت رئیس دانشگاه عثمانیه، و جمعیت علمیه (هیئت علمی) که آن نیز تحت مدیریت رئیس دانشگاه عثمانیه است. علمای مشهوری چون محمدحسنخان مؤلف معجمالمصنفین، سیدمَناظر احسن جیلانی، عبدالقدیر صدیقی، سیدعباس حسین کاظمی، سیدزینالعابدین موسوی و سیدهاشم نَدَوی از اعضای هیئت علمی این مؤسسه بودهاند (← صدیقی، همانجا؛ هاشم ندوی، ص 12ـ14؛ دائرةالمعارف العثمانیة ، 1951، ص 1؛ عبدالحلیم ندوی، ص 107ـ108؛ در مورد دانشگاه عثمانیه ← ابوالحسن علی ندوی، ص 137، 143ـ144؛ نیز ← عثمانیه*، دانشگاه). منابع مالی مؤسسه از موقوفات، کمکهای مالی حکومت ایالت آندراپرادش، دانشگاه عثمانیه و وزارت معارف دولت مرکزی هند تأمین میشود (صدیقی، همانجا؛ عبدالحلیم ندوی، ص 112).از همان بدو تأسیس، هدف اصلی از بنیانگذاری دائرةالمعارف العثمانیة، تحقیق و نشر نسخ خطی عربی بود (هاشم ندوی، ص 2ـ3)، اما مرکز تصحیح نسخ خطی آن در اول جمادیالآخره 1338 به امر میرعثمان علیخان رسماً آغاز به کار کرد (همان، ص 6ـ7؛ برای آشنایی با کتب منتشرشده پیش از فرمان آصفجاه هفتم ← همان، ص 4ـ6؛ برای آشنایی با برخی از کتابهای انتشاریافته بعد از این تاریخ ← همان، ص 7ـ11، 15ـ16). شهرت این مؤسسه نیز بیشتر بهسبب مرکز تحقیق و نشر نسخ خطی آن است. دائرةالمعارف العثمانیة از مفاخر مسلمانان هند به شمار میرود و شمار کتب منتشرشدة آن تا 1342ش/ 1963، بالغ بر 150 عنوان و 460 مجلد بوده (عبدالحلیم ندوی، ص 113) که این تعداد در 1381ش/ 2002 به بیش از سیصد عنوان و هشتصد جلد رسیدهاست (صدیقی، ص 208)؛ از مهمترین آثار منتشرشدة آن میتوان به تنقیحالمناظر از ابوالحسن فارسی، کتاب المعتبر از ابوالبرکات بغدادی، الحاوی از زکریای رازی، صورالکواکب از عبدالرحمان صوفی، رسائل ابنهیثم، مسند ابیداود الطیالسی، تذکرة الحفاظ از ذهبی، تهذیبالتهذیب و لسانالمیزان از ابنحجر عسقلانی اشاره کرد (برای آشنایی با دیگر آثار منتشرشده با موضوعات مختلف مانند تفسیر، حدیث، رجال، تصوف، تاریخ، ادبیات، فلسفه ← دائرةالمعارف العثمانیة، 1951، ص 3ـ15؛ رفاعی، ص237ـ243؛ صدیقی، ص 209ـ215؛ دائرةالمعارف العثمانیة، 1354، ص 1ـ5).عبدالرحمانبن یحیی مُعَلِّمی عُتْمی (متوفی 1345ش/ 1386، در مکه) از علمای نامدار یمنی، از حدود 1345 (1305ش) تا 1371 (1331ش) در این مرکز به تصحیح کتب علوم حدیث و تاریخ مانند الاکمال ابنماکولا و الانساب سمعانی اشتغال داشت (زرکلی، ج 3، ص 342). فریتس کرنکو ، خاورشناس آلمانی، نیز سالها در تحقیق نسخ خطی با این مرکز همکاری کرد (← صدیقی، ص 204ـ 206؛ هاشم ندوی، ص 14ـ15؛ دائرةالمعارف العثمانیة، 1951، ص 16).انتشارات مؤسسه نیز از دو بخش تشکیل شدهبود: بخش عربی و بخش انگلیسی. بخش عربی متولی نشر نسخ خطی تحقیق شده و بخش انگلیسی عهدهدار انتشار فصلنامة )فرهنگ اسلامی( بود. این مجله که از 1927 تا 2004 منتشر میشد، ابتدا ماهنامه بود ولی بعدها بهصورت فصلنامه چاپ میگردید. مقالات مجله دربارة جهان اسلام و مسلمانان بود با مطالب متنوع تاریخی، فرهنگی، هنری و جامعهشناختی و نیز ارائة متن تصحیح و تحقیق شدة نسخ خطی. از دیگر آثار این بخش، انتشار قرآنکریم با ترجمة انگلیسی محمد مارمادوک پیکتال* (متوفی 1315ش) است (عبدالحلیم ندوی، ص 110ـ111).این مرکز ابتدا در ساختمان شاهگنج و سپس در بشیرباغ حیدرآباد واقع بود، اما در 1341ش/1962 در محوطة دانشگاه عثمانیه حیدرآباد ساختمانی برای این مؤسسه در نظر گرفته شد که از آن زمان تاکنون فعالیتهای آن در این ساختمان صورت میگیرد (← صدیقی، ص 208).منابع : دائرةالمعارف العثمانیة، فهرس المطبوعات العربیة، حیدرآباد، دکن 1354؛ عبدالجبار رفاعی، «احیاءالتراث: لمحة تاریخیة سریعة حول تحقیقالتراث و نشره و اسهام ایران فی ذلک»، تراثنا، سال 9، ش 2 و 3 (ربیعالآخر ـ رمضان 1414)؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1980؛ ابوالحسن علی ندوی، المسلمون فیالهند، دمشق 1420/1999؛ عبدالحلیم ندوی، مراکز المسلمین التعلیمیة و الثقافیة و الدینیة فیالهند، مدرس ?]1386/ 1967[؛ هاشم ندوی، مقالة تاریخیة : تحتوی علی اخبار جمعیة دائرةالمعارف العثمانیة، حیدرآباد، دکن 1354؛Dá’iratu'l-ma’árifi'l- ´Osmánia, Literary services of the Dá’iratu'l- ma´árifi'l-´Osmánia, Hyderabad, Deccan 1951; Mohammad Suleman Siddiqi, "The Dâ’irat al-ma´ârif", Islamic culture, LXXVI , no.2 (Apr. 2002).
