دانشنامه علائی، مجموعة مختصر دایرة‌المعارفی در علوم عقلی، یگانه نوشتة ابن‌سینا* به فارسی که در انتسابش به او تردیدی نیست. او این کتاب را به درخواست علاءالدوله ابوجعفر محمدبن دشمنزیار کاکویه دیلمی (متوفی 433) در ایام اقامتش در اصفهان بین سالهای 412ـ428، نوشته‌است (ابن‌سینا، 1383شب، ص 1ـ2؛ همو، 1383شالف، مقدمة معین، ص د؛ د. ایرانیکا، ج 3، ص 99). ابن‌سینا دربارة سبب تألیف کتاب، فقط به فرمان علاءالدوله اشاره کرده‌است. بنابر گزارش شهمردان‌بن ابی‌الخیر (ص 22)، علاءالدوله به ابن‌سینا گفت اگر علوم اوایل به فارسی بود، می‌توانستم بفهمم. ازاین‌رو، شیخ‌الرئیس دانشنامه را به فارسی نوشت و به وی هدیه کرد. اما علاءالدوله چیزی از آن درنیافت.ابن‌سینا خود نامی بر این کتاب ننهاد. شاگرد و ندیم او، ابوعبید عبدالواحد جوزجانی*، که پس از مرگ ابن‌سینا آن را گردآوری کرد، در مقدمة بخش ریاضی دانشنامه (ابن‌سینا، 1374ش، ص 12) و در پایان شرح فارسی رساله حَیّ بن یَقظان* (ابن‌سینا، ص 87) این کتاب را دانشنامة علائی نامید (قس قفطی، ص 418، به نقل از جوزجانی که این تصنیف ابن‌سینا را کتاب العلائی نامیده‌است). شهمردان‌بن ابی‌الخیر در نزهت‌نامه علائی (همانجا) و قطب‌الدین شیرازی* در درّة‌التاج* (بخش 1، ص 294) از این کتاب با نام دانشنامة علائی یاد کرده‌اند، اما ابن‌ابی‌اُصَیْبعه (ص 457) نام آن را دانش مایة علائی نوشته‌است. عباس اقبال آشتیانی نیز (ص 201ـ202) این نام را صحیح و مناسب‌تر دانسته‌است. در آغاز چاپ سال 1309 در حیدرآباد دَکن نیز مایة دانش علائی مشهور به حکمة‌العلائی آمده‌است (دانش‌پژوه، ص 84). بهمنیاربن مرزبان*، شاگرد شیخ نیز در التحصیل (ص 1) آن را الحکمة‌العلائیة نامیده که به گونه‌ای ترجمة دانشنامة علائی است (برای نامهای دیگر ← ابن‌سینا، 1383شالف، همان مقدمه، ص ب ـ ج).دورة زندگانی ابن‌سینا مقارن با اولین دورة نثر فارسی است، یعنی نیمة دوم قرن چهارم و نیمة اول قرن پنجم، دوره‌ای که زبان فارسی از حیث مفردات لغات و ترکیبات و اصطلاحات، قدرت قبول و بیان مفاهیم و معانی دشوار علمی را نداشت. در چنین زمانی ابن‌سینا در فلسفه، علوم عقلی، طب و احتمالاً بعضی از علوم و فنون دیگر کتابها و رسالاتی در نهایت فصاحت به نثر فارسی نوشت. ازاین‌رو، می‌توان وی را یکی از بنیان‌گذاران نثر فارسی و دانشنامة علائی را نخستین کتاب جامعی دانست که به فارسی در تمام علوم نظری متداول آن زمان نوشته شده و تا امروز باقی است. نثر فارسی ابن‌سینا از نظر لفظ، معنی، کیفیت تلفیق عبارات، طرز انشای جملات و سادگی و روانی در ردیف کتابهایی نظیر ترجمه‌های تاریخ و تفسیر طبری، مقدمة شاهنامة ابومنصوری و التفهیم ابوریحان بیرونی* که هم دوره آثار فارسی ابن‌سیناست، قرار می‌گیرد (خطیبی، ص 316ـ318؛ مهدوی، ص 101). ابن‌سینا در این کتاب و دیگر آثار فارسی‌اش با دقت و مهارت سعی کرده‌است برای اصطلاحات فلسفی و علمیِ موضوع آثارش معادلهای فارسی به کار بَرَد به طوری که هیچ‌یک از آنها بی‌تناسب و دور از ذهن و ناهموار نباشد و از حیث فصاحت، بیان مفهوم و ایجاز از معادل عربی خود دور نیفتد (خطیبی، ص 321ـ322؛ مهدوی، همانجا؛ برای برخی دیگر از ویژگیهای نثر فارسی ابن‌سینا ← خطیبی، ص 322ـ328).دانشنامة علائی از حیث محتوای کلی با کتاب نجات قابل مقایسه است. بیشتر فصول و بخشهای آن گویی تلخیصی از فصول نجات است. در عین حال، از نظر مباحث خاص و ترتیب فصول با آن تفاوت است (د. ایرانیکا، ج 3، ص100).درون‌مایه و ساختار دانشنامه، چنان‌که ابن‌سینا (1383شب، ص 2ـ3) بیان کرده، در نهایت اختصار، مشتمل است بر اصول و نکات پنج علم از علوم حکمت پیشینیان که عبارت‌اند از: منطق، طبیعیات، هیئت، موسیقی و الهیات. ترتیب بخشهای دانشنامة علائی، به گفته ابن‌سینا در مقدمة بخش منطق (همان، ص 4) و الهیات (1383شالف، ص 8)، خلاف رسم و عادت است. وی متفاوت با نجات، شفاء، عیون‌الحکمة و الحکمة العروضیة، بخش الهیات را بر طبیعیات مقدّم داشته‌است. به نظر مشکوة (ابن‌سینا، 1383شج، مقدمه، ص 4ـ5)، این نحوة ترتیب بخشها، شرقی (اشراقی) است و ظاهراً دانشنامة علائی از این نظر نخستین کتاب در میان آثار فلسفی دورة اسلامی است و اکنون نیز جز درّة‌التاج، کتابی چنین جامع به روش اشراقی به فارسی در دست نیست.منطق دانشنامه، مانند منطق اشارات، به شیوة ابتکاری ابن‌سینا در منطق‌نگاری دوبخشی (تعریف و حجت) و متفاوت با منطق‌نگاریِ متداول ارسطویی است. به گفتة محمد آشنا، ابن‌سینا نظریة جهاتِ حُکم (ممکن، ضروری و ممتنع) را که یکی از مبانی منطق حکم نزد اوست، در دانشنامه بسیار مختصر بیان کرده و مبحث نقیض و عکس در موجّهات را حذف کرده‌است. او همچنین به شکل درخور توجهی به قیاس تمثیلی، که در منطق اشارات بدان اعتنایی نکرده، در منطق دانشنامه پرداخته و آن را که شیوة مقبول متکلمان مَدْرسی یا به تعبیر وی روش اهل جدل است، مردود شمرده‌است (← د. ایرانیکا، ج 3، ص 100ـ101).او بخش الهیات دانشنامه را با مطالعه دربارة جوهر و عرض، به‌مثابة نخستین زوج از عوارض ذاتی موجود بماهو موجود آغاز می‌کند و در مقایسه با شفاء، با صراحت بیشتری، باتوجه به نظریه جوهر و مقولات عَرَضی و جایگاه این اجناس عالی ده‌گانه، سنّت ارسطویی را درهم می‌شکند. او در دانشنامه، بنابر نظام مستقل اندیشه فلسفی‌اش، بحث دربارة مقولات را در مابعدالطبیعه (بخش الهی) و نه در بخش منطق (که شیوة ارسطویی است) مطرح می‌کند. زیرا این مبحث با آموزه بنیادی مابعدالطبیعة ابن‌سینا، یعنی نظریه عارض و زائد بودن وجود بر ماهیت اشیای ممکن (یا نظریه تمایز وجود و ماهیت در ممکنات)، مرتبط است و همین نظریه نیز با تقسیم موجود بماهو موجود به ممکن و واجب پیوند نزدیک دارد که طرح آن در فلسفة یونانی سابقه نداشته و از نوآوریهای فارابی و ابن‌سینا به‌شمار می‌رود. تحقیق دربارة وجود و صفات واجب‌الوجود بیش از دو سوم بخش الهی دانشنامه و طولانی‌ترین گفتار در کل کتاب است. این امر حاکی از اهمیتی است که ابن‌سینا برای این مبحث قائل بوده‌است (همان، ج 3، ص 101).در میان آثار ابن‌سینا سه متن اساسی در مباحث مابعدالطبیعه، یا الهیات (امور عامه و الهی به معنی اخص) به تعبیر متداول در سنّت فلسفی مسلمانان، می‌توان برشمرد که در آنها ابن‌سینا می‌کوشد به شیوه‌ای نظام‌مند مباحث مذکور را بیان کند. این سه اثر عبارت‌اند از: الهیات شفاء، الهیات اشارات (نمط چهارم به بعد) و الهیات دانشنامة علائی. او قطعاً شفاء را پیش از این دو کتابش، و اشارات و دانشنامه را در زمانی نزدیک به هم در اواخر عمرش نوشته‌است. با ملاحظه تطبیقی این سه، تفاوتهای دقیق و حائز اهمیتی میان آنها یافت می‌شود و در نهایت می‌توان گفت که به‌رغم شهرت شفاء و اشارات در میان محققان و مدرّسان فلسفة ابن‌سینا، متن دانشنامة علائی برای مطالعه و معرفی نمونه‌ای از ساختار صرفاً مابعدالطبیعی فلسفة سینوی مناسب‌تر است. زیرا برخی مباحث الهی ـ دینی نظیر معاد جسمانی انسان، وحی و نبوت و مانند اینها، آن‌گونه که در شفاء و نجات مفصّل دیده می‌شود، یا مطالب و آموزه‌های عرفانی، آن‌چنان‌که در اشارات به تفصیل یافت می‌شود، در بخش الهی دانشنامه ملاحظه نمی‌گردد. نکته دیگر اینکه در شفاء آموزه‌هایی هست که ابن‌سینا در مواضع دیگر از آثارش از آنها عدول کرده‌است اما درخصوص اشارات و دانشنامة علائی چنین نیست. ازاین‌رو، دانشنامة علائی بعد از اشارات از اصیل‌ترین آثار اندیشة مستقل ابن‌سینا به شمار می‌رود (همانجا؛ مروج ، ص 5ـ6).در الهیات دانشنامه (ص 41) انتقاد او متوجه افلاطون* و مُثُل* افلاطونی است، اما به انکار مثل نپرداخته بلکه این نظریه را به سخره گرفته‌است. او در نجات (ص 539)، سربسته و مختصر به این امر پرداخته و در شفاء (ج 2، ص 317ـ324)، مفصّل‌تر و با استدلال، مثل را رد کرده‌است. همچنین از شیوة متکلمان (به تعبیر او جدلیان) در استدلال از شاهد بر غایب، با ریشخند انتقاد کرده‌است.طبیعیات دانشنامه گرچه مختصر است، گاه اقوال و آرای دیگران در آن نقل و بررسی شده (برای نمونه ← ابن‌سینا، 1383شج، ص 12، 14ـ16، 58) و ابن‌سینا در مواضعی به آرای ابتکاری خود اشاره کرده‌است (برای نمونه ← همان، ص 8، 51).ریاضیات دانشنامه (مشتمل بر هیئت، موسیقی، حساب و هندسه) بنابر گزارش جوزجانی (← ابن‌سینا، 1374ش، ص 12)، پیش از آنکه او بدان دست یابد، از بین رفته بوده‌است. ازاین‌رو، او پس از مرگ ابن‌سینا از رساله‌های مختصر دیگر ابن‌سینا در هندسه، هیئت و موسیقی نزد خویش و نیز از ترجمة فارسی بخش حساب کتاب شفاء* به دانشنامه افزود تا آن را کامل کند. چون در عبارات ابن‌سینا (1383ش ج، ص 3) به اینکه دانشنامه مشتمل بر حساب و هندسه (دو شاخه دیگر ریاضیات) نیز بوده اشاره‌ای نشده، می‌توان گفت جوزجانی بخش هندسه و حساب را به نحوی که گفته بر آنچه ابن‌سینا در اصل برای علاءالدوله نوشته بوده، افزوده‌است، چنان‌که بخش ریاضی نجات را نیز به همین نحو از سایر آثار ابن‌سینا برگرفته و بدان افزوده‌است.به نظر دانش‌پژوه (ص 84)، التحصیل بهمنیار بسطی از دانشنامة علائی به عربی است و روش او نیز در ترتیب مباحث نزدیک به روش ابن‌سینا در دانشنامه است. بیشترِ مقاصدالفلاسفه* غزالی نیز ترجمة عربی دانشنامه و بخشی هم از رساله نفس ابن‌سینا است (دانش‌پژوه، همانجا). رساله‌ای در منطق به نام دانشنامة علائی یا الرسالة‌العلائیة موجود است که غیر از منطق دانشنامه ابن‌سیناست و باتوجه به بررسیهای انجام شده، این رساله همان تبصره ابن‌سهلان ساوی* است. به نظر معین (ابن‌سینا، 1383شالف، مقدمه، ص ز ـ یه) بعید نیست که وی رساله فارسی منطق خود را به تقلید از ابن‌سینا چنین نامیده باشد که بعدها موجب خلط آن با کتاب ابن‌سینا شده و آن را دانشنامة علائی یا الرسالة‌العلائیة نامیده‌اند. اما به نظر می‌رسد که این نام‌گذاریِ اشتباه، از کاتبان نسخه‌هاست (← ابن‌سهلان ساوی*).به گفتة خراسانی (ابن‌سینا، 1360ش، مقدمه، ص مب - مج)، چون نسخه‌های دستنویس دانشنامه نسبتاً زیاد است گمان می‌رود که این کتاب مدتی درسنامه بوده و فارسی‌زبانان دانش‌دوستی که به زبان عربی آشنایی نداشتند، از روی آن فلسفه می‌آموختند.سه بخش منطق و الهی و طبیعی دانشنامه، نخستین بار با نام مایة دانش علائی مشهور به الحکمة‌العلائیة در 1309 در حیدرآباد دکن منتشر شد. سپس دو بخش منطق و الهی با نام دانشنامة علائی یا حکمت بوعلی به‌کوشش احمد خراسانی در 1315ش در تهران تصحیح انتقادی و منتشر شد. آنگاه همة سه بخش آن به کوشش سیدمحمد مشکوة و محمد معین در 1330ش و 1331ش در تهران به چاپ رسید. بار دیگر این سه بخش از روی چاپ معین و مشکوة در 1383ش در همدان افست و منتشر شد. بخش ریاضی آن را نیز مسعود مختاری زیر نظر محمد باقری، در 1374ش به عنوان پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد در دانشگاه صنعتی شریف تصحیح کرده‌است.دانشنامة علائی را محمد آشنا و هانری ماسه به فرانسه ترجمه کرده‌اند و با عنوان )کتاب دانش( و در دو جلد در1955ـ1958 در پاریس چاپ و منتشر شده‌است. همچنین پرویز مروج این کتاب را با عنوان )مابعدالطبیعة ابن‌سینا : ترجمه ـ شرح انتقادی و تحلیل مباحث اساسی در مابعدالطبیعة ابن‌سینا در دانشنامة علائی( به انگلیسی ترجمه کرد و بر آن شرح نوشت و در 1973/1352ش در لندن منتشر کرد. دانشنامة علائی را همچنین بوگودینوف به روسی ترجمه و در 1973 در استالین‌آباد (دوشنبه) چاپ و منتشر کرد (د. ایرانیکا، ج 3، ص 102؛ مروج، ص 6).منابع: ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت ] 1965[؛ ابن‌سینا، الهیات دانشنامة علائی، چاپ محمد معین، همدان 1383شالف؛ همو، حیّ بن یقظان، ترجمه و شرح فارسی منسوب به جوزجانی، چاپ هانری کوربن، تهران 1366ش؛ همو، دانشنامة علائی، چاپ احمد خراسانی، تهران 1360ش؛ همو، دانشنامة علائی، بخش منطق، چاپ محمد مشکوة و محمد معین، همدان 1383شب؛ همو، رساله‌های حساب و هندسه دانشنامة علائی شیخ‌الرئیس ابن‌سینا، افزودة عبدالواحد ابوعبید جوزجانی سدة چهارم و پنجم هجری، پژوهش و نگارش مسعود مختاری، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد دانشکدة علوم ریاضی دانشگاه صنعتی شریف، 1374ش؛ همو، الشفاء، الالهیات، ج 2، چاپ ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره 1380/1960، چاپ افست قم 1404؛ همو، طبیعیات دانشنامه علائی، چاپ محمد مشکوة، همدان 1383شج؛ همو، النجاة من‌الغرق فی بحرالضلالات، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران 1364ش؛ عباس اقبال آشتیانی، «چند نکته راجع بزندگانی و آثار ابن‌سینا»، در جشن‌نامة ابن‌سینا، ج 2، تهران: انجمن آثار ملی، 1334ش؛ بهمنیاربن مرزبان، التحصیل، چاپ مرتضی مطهری، تهران 1375ش؛ حسین خطیبی، «نثر فارسی در نیمة دوم قرن چهارم و نیمة اول قرن پنجم و سبک نثر فارسی ابن‌سینا»، در جشن‌نامة ابن‌سینا، همان؛ محمدتقی دانش‌پژوه، «دانشنامة علائی (نقد ترجمة فرانسوی)»، فرهنگ ایران زمین، ج 6 (1337ش)؛ شهمردان بن ابی‌الخیر، نزهت‌نامة علائی، چاپ فرهنگ جهانپور، تهران 1362ش؛ محمودبن مسعود قطب‌الدین شیرازی، درّة‌التاج، بخش 1، چاپ محمد مشکوة، تهران 1365ش؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ‌الحکماء، و هومختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903؛ یحیی مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنّفات ابن‌سینا، تهران 1333ش؛EIr., s.v. "Avicenna. XI: Persian works" (by M. Achena);Parviz Morewedge, The Metaphysica of Avicenna (Ibn Sīnā): a critical translation - commentary and analysis of the fundamental arguments in Avicenna's Metaphysica in the Danishnāma-i`Alā'ī, London [1973].
