دانش پژوه، محمدتقی، کتابدار، کتاب شناس، محقق و فهرست نگار معاصر. در ۱۳۲۹/۱۲۹۰ش در دهکدة ناندَل، نزدیک شهر آمل، به دنیا آمد. پدرش، حاج میرزا احمد دَرْکایی دیلارستاقی لاریجانی، از علما و مجتهدان بنام آمل بود (دانش پژوه، ۱۳۵۴شالف، ص ۶۵۹ـ۶۶۰).دانش پژوه پس از طی تحصیلات اولیه، نزد پدر و تنی چند از همشهریان خود به فراگیری ادبیات عرب، منطق و فلسفه پرداخت (همان، ص۶۶۰ـ۶۶۱). پس از درگذشت پدرش در ۱۳۰۸ش، برای ادامة تحصیلات به حوزة علمیه قم رفت و در آنجا از دروس فقهی و اصولی کسانی چون آخوند ملاعلی معصومی همدانی، سیدشهاب الدین مرعشی نجفی و سیدمصطفی کردمحله ای بهره گرفت (همان، ص ۶۶۲). دانش پژوه پس از دو سال اقامت در قم به سبب گرفتاریهای زندگی، ناگزیر به آمل بازگشت (همو، ۱۳۷۴ش، ص ۷۱) و پس از چندی، به تهران رفت و در ۱۳۱۶ش در مدرسة مروی تهران به تحصیل پرداخت. سپس دورة دانشکدة معقول و منقول دانشگاه تهران را گذراند و در ۱۳۲۰ش از این دانشکده درجه لیسانس گرفت (همو، ۱۳۵۴شالف، ص ۶۶۵ـ۶۶۶).دانش پژوه به زبان فرانسه مسلط و با زبان انگلیسی آشنا بود (← همو، ۱۳۷۴ش، ص ۷۲ـ۷۳). خدمات دولتی وی در ۱۳۱۹ش، با استخدام شدن در کتابخانة دانشکدة حقوق دانشگاه تهران، آغاز شد. در ۱۳۳۱ش، به معاونت این کتابخانه تعیین شد و سالهای بسیاری در این مقام باقی ماند. در ۱۳۳۳ش، با حفظ سمت، به ریاست کتابخانة کتب خطی دانشگاه تهران، و در سال بعد، به ریاست کتابخانة مرکزی این دانشگاه منصوب شد (همو، ۱۳۵۴شالف، ص ۶۶۶؛ نیز ← همو، ۱۳۵۷ش، ص۲۴۰ـ۲۴۲). در ۱۳۴۸ش، با رتبة دانشیاری، به گروه تاریخ دانشکدة الهیات پیوست و سرانجام، پیش از آنکه در اسفند ۱۳۵۵ بازنشسته شود، به درجة استادی رسید. او در این دانشکده تدریس درایة الحدیث، منطق، تاریخ فلسفة اسلامی، تاریخ خاورشناسان و روش تحقیق را در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد، و درس عرفان اسلامی را در مقطع دکتری برعهده داشت (همو، ۱۳۷۴ش، ص ۷۳ـ۷۴؛ نیز ← حکم بازنشستگی مورخ ۱ اسفند ۱۳۵۵ دانشگاه تهران).دانش پژوه فعالیتهای علمی و فرهنگی متنوعی داشت، اما پایه و اساس فعالیتهای بعدی وی تجربیات کتابداری اش در کتابخانة دانشکدة حقوق بود. او با توسعة مجموعة این کتابخانه، آن را به کتابخانة نمونة علوم انسانی و بزرگ ترین کتابخانة ایران بدل کرد و با فهرست نویسی کتابها و تهیة برگه های مؤلف و عنوان و موضوع برای آنها، این مجموعه را سازماندهی کرد (← دانش پژوه، ۱۳۵۷ش، ص ۲۴۲، ۲۵۳، ۲۷۵). تجربة او در گردآوری مجموعه ای پژوهشی در زمینة تحقیقات ایران شناسی و اسلام شناسی، بعدها به بررسی و گزینش منابع برای خزانه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه های مجلس شورای ملی و سنا و برخی از کتابخانه های مستقر در شهرستانها انجامید (افشار، ۱۳۷۵ش، ص ۷).افزون بر این، دانش پژوه در چندین انجمن مهم علمی عضو بود و در چندین نشست بین المللی علمی و فرهنگی فعالانه شرکت کرد (برای فهرستی از این فعالیتها ← حدیث عشق ۲، دفتر۱، ص ۱۲؛ دانش پژوه، ۱۳۷۴ش، ص ۷۴ـ۷۵). به پیشنهاد و اهتمام وی در ۱۳۶۹ش، دورة کارشناسی ارشد نسخ خطی در گروه کتابداری دانشگاه تهران تأسیس شد (انصاری، ص ۱۷). او در ۱۳۷۰ش به عضویت فرهنگستان زبان و ادب برگزیده شد (حکم ش ۹۸۳،۲۹، مورخ ۲۰ بهمن ۱۳۷۰ ریاست جمهوری) و سرانجام در ۲۷ آذر ۱۳۷۵، در ۸۵ سالگی، در تهران درگذشت (خبرنامة فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص ۷).آثار. دانش پژوه، طبق برآوردی، ۳۲۶ مقاله از خود برجا نهاد. موضوع این مقالات بسیار متنوع است، از منطق و فلسفه و کلام تا کتابداری، طب، داروشناسی، مرقع سازی، جلدسازی، ریاضی، موسیقی، تدبیر منزل، و آیین شهریاری (← برای آگاهی از نام و نشانی چاپ این آثار ← حدیث عشق ۲، دفتر۱، ص ۱۵ـ ۳۱). اهمیت مقالات منطقی و فلسفی او تا آنجاست که هانز دیبر ۲۲ اثر وی در زمینه های یاد شده را در >کتاب شناسی فلسفة اسلامی< (ج ۱، ص ۲۱۸ـ۲۲۰) معرفی کرده است.همچنین نام وی در زمرة نام افرادی قرار دارد که در کثرت کار نقدنویسی در مجلات فارسی سرآمد بوده اند (← معاضد، فهرست، ص ۲۶۹؛ نیز ← خرمشاهی، ۱۳۶۳ش، ص ۱۱).نخستین مقالة دانش پژوه با عنوان «از منطق ارسطو تا روش شناسی نوین» در نخستین شمارة (تیر ۱۳۲۴) مجلة جلوه،نشریه جامعة لیسانسیه های دانشکده علوم معقول و منقول (ص۲۰ـ۲۵)، به چاپ رسید. برخی دیگر از آثار اولیة وی در نشریاتی چون دانشنامه، سخن، دانش، و مهر منتشر شد. او سپس به اتفاق تنی چند از دوستانش (منوچهر ستوده، مصطفی مقربی، عباس زریاب و ایرج افشار) مجلة فرهنگ ایران زمین را در فروردین ۱۳۳۲ منتشر کرد و بیش از سی سال به همکاری با آن پرداخت. او به اتفاق ایرج افشار در ۱۳۳۹ش، نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران دربارة نسخه های خطی را نیز منتشر کرد که انتشار آن تا دفتر دوازدهم در ۱۳۶۲ش ادامه یافت. بخش عمدة مطالب این نشریه، فهارس وی از مجموعه های خطی کتابخانه های مختلف است.دانش پژوه به تصحیح و نشر متون پیشینیان نیز اهتمام داشت. او بیش از پنجاه اثر را در موضوعاتی چون فلسفه، منطق، کلام، تصوف و ریاضی تصحیح کرد (← دانش پژوه، ۱۳۷۴ش، ص ۷۷؛ نیز برای آگاهی از فهرست تصحیحات او ← حدیث عشق ۲، دفتر۱، ص ۳۲ـ۳۶). ترجمة فارسی مقصود علی تبریزی از نزهة الارواح شهرزوری (قرن هفتم) در زمرة این آثار است که آن را با همکاری محمدسرور مولایی به چاپ رسانده است (تهران ۱۳۶۵ش). او بر این اثر دیباچه ای مشروح در ۲۳۳ صفحه، دربارة تاریخ نگاری فلسفه نگاشت (← شهرزوری، دیباچه، ص یک ـ دویست و سی وسه؛ دربارة اهمیت این دیباچه ← افشار، ۱۳۷۵ش، ص ۱۱). همچنین در دیباچة مفصّل خود بر کتاب النجاة من الغرق فی بحرالضلالات ابن سینا (۱۳۶۴ش)، به معرفی آثار و آرای ارسطو و ابن سینا پرداخته و از پیوند نجاة با نگارشهای دیگر ابن سینا، نسخه های آن در کتابخانه های جهان و نیز از شارحان (گزارش نگاران) نجاة یاد کرده است (← ص نودوشش ـ صدویک). به قولی، این چاپ بهترین چاپ انتقادی نجاة بوده است (← خرمشاهی، ۱۳۶۵ش، ص ۴۸ـ۴۹).برجسته ترین تصحیح دانش پژوه در حوزة منطق مجموعة سه جلدی المنطقیات فارابی، مشتمل بر آثار او در منطق و شروح آن، است. دانش پژوه در دیباچة خود بر مجلد دوم این اثر، بحثی مستوفا در باب سرگذشت منطق ارسطویی و نقش ترجمه های میانجی سریانی در گسترش نوشته های ارسطو در منطق دارد (← فارابی، ج ۲، دیباچه، ص ۱۲ـ۱۸؛ دربارة اهمیت این تصحیح ← موحد، ص ۴۱).البته در برخی تصحیحهای دانش پژوه کاستیها و بی دقتیهایی دیده می شود. برای نمونه، تصحیح تاریخ الوزراء (تألیف در ۵۸۴)، فاقد ترجمه و توضیح ابیات و عبارات عربی فراوان متن و نیز فهرست مصطلحات فنی و توضیح اصطلاحات دشوار دیوانی است (برای نمونه هایی از این اصطلاحات ← قمی، ص ۳۶، ۶۲ـ۶۳، ۱۵۲، ۱۵۸؛ برای برخی انتقادات دیگر از این چاپ ← کمائی، ص ۲۳۸؛ پورجوادی، ص ۳۹). همچنین کار وی در تصحیح زبدة التواریخ در تاریخ اسماعیلیه و خلفای فاطمی و نزاریان، اثر عبداللّه بن علی کاشانی، خالی از اشکال نیست و در مقدمة او بر این اثر، مطالب اشتباه و واژه ها و اصطلاحات نادرست آمده است (← دفتری، ص ۲۹ـ۳۰). همچنین بین متن چاپی و نسخة خطی این اثر مغایرتهایی مشاهده می شود که حتی با فرض بدخوان بودن نسخه پذیرفتنی نیست (برای نمونه هایی از نادرست خوانی مصحح این چاپ ← موسوی، ص ۳۱ـ۳۵).دانش پژوه در فهرست نگاری نسخه های خطی نیز آوازه ای بلند دارد. او در تدوین این فهرستها از میان پیش کسوتان، بیش از همه، از روش ابن یوسف حدایق (ضیاءالدین حدایق شیرازی، ۱۲۸۳ـ۱۳۶۶ش) تأثیر پذیرفت. ابن یوسف پیشتر فهرستی از کتابهای کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار و مجلس شورای ملی را تدوین کرده بود. به گفتة دانش پژوه، او نخستین کسی بود که فهرست نویسی تحلیلی را در ایران باب کرد (← ۱۳۵۷ش، ص ۲۴۵ـ۲۴۷؛ نیز ← حدایق شیرازی، ج ۱، ص ز).تلاش دانش پژوه در زمینة فهرست نویسی نسخه های خطی پرثمر بود. عمده ترین کار او در این زمینه فهرست مفصّل نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران است. هفت مجلد نخست این مجموعه کلاً به نسخه های اهدایی سیدمحمد مشکوة به کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران در ۱۳۲۸ش اختصاص دارد، که هستة اولیة مجموعة این کتابخانه محسوب می شود (← دانش پژوه، ۱۳۵۷ـ۱۳۶۴ش، ج ۱۶، ص ۶) و به جز دو مجلد اول، جملگی به اهتمام دانش پژوه و باعنوان فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران تألیف و انتشار یافته است (۱۳۳۲ـ۱۳۳۸ش). شناسه های فهرست در این هفت مجلد به تفکیک موضوع و به ترتیب الفبای عنوان اثر ترتیب یافته است. در هر شناسه، نخست به کتاب شناسی اثر و ارائة توضیحاتی دربارة مؤلف، تاریخ تألیف، فصول و ابواب کتاب، موضوع یا موضوعات مطروحه در آن و شرحها و ترجمه های اثر، در صورت موجود بودن آنها، پرداخته شده و سپس عباراتی از آغاز و انجام متن آورده شده و سرانجام مطالب مربوط به نسخه شناسی اثر، از جمله نوع خط، نام کاتب، تاریخ کتابت، نشانه ها، آرایه ها و تصویرها، تملکهای متعدد، نوع کاغذ و جلد، اندازه، شمارة برگها و تعداد سطرها، ذکر شده است. دانش پژوه ذکر آغاز و انجام اثر را بسیار مهم می دانست و احتمال می داد که ابن ندیم مبتکر این کار باشد (۱۳۳۸ش، ج ۳، بخش ۵، ص ]ب[). دانش پژوه همچنین مجلد هشتم تا پانزدهم مجموعة فهرست دانشگاه را با عنوان فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش) و مجلد شانزدهم تا هجدهم را با عنوان فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران (۱۳۵۷ـ۱۳۶۴ش) تدوین کرده است. تنظیم فهرست از مجلد هشتم به بعد، برخلاف نظم موضوعی پیشین، براساس شماره ثبت نسخه صورت گرفته است. در این مجموعه، کلاً ۰۵۰،۱۰ جلد نسخة خطی معرفی شده است (همو، ۱۳۵۷ـ۱۳۶۴ش، ج ۱۷، مقدمه، ص ]الف[).دانش پژوه همچنین تدوین فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران را برعهده داشت. این فهرست که در سه مجلد در سالهای ۱۳۴۸، ۱۳۵۳، ۱۳۶۳ش منتشر شد، مشتمل است بر مشخصات حدود هفت هزار حلقه میکروفیلم از نسخه های خطی، فرمانها، قباله ها، نامه های تاریخی، عکسها، جراید قدیمی، و کتابهای چاپی نادر موجود در کتابخانه های ایران و جهان (← همو، ۱۳۴۸ـ۱۳۶۳ش، ج ۱، مقدمة ایرج افشار، ص ]الف[ ـ پ، ج ۲، مقدمه همو، ص ] ۷[ـ۸ ، ج ۳، مقدمه، ص ]الف[). به علاوه، او در تألیف فهرست نسخه های خطی چندین کتابخانة معتبر دیگر همت گماشت، از جمله کتابخانه های دانشکدة حقوق (۱۳۳۹ش)، ادبیات (۱۳۳۹ش) و الهیاتِ (با همکاری سیدمحمدباقر حجتی، ۱۳۴۵ش) دانشگاه تهران، مدرسة عالی سپهسالار (مجلدات ۳ـ۵ با همکاری علی نقی منزوی، ۱۳۴۰ـ۱۳۵۶ش)، مجلس شورای ملی (مجلدات ۱۱ـ۱۶ با همکاری ایرج افشار و دیگران، ۱۳۴۵ـ ۱۳۴۸ش)، مجلس سنا (در دو مجلد با همکاری بهاءالدین علمی انواری، ۱۳۵۵ـ۱۳۵۹ش)، و کتابخانة ملک (سیزده مجلد با همکاری ایرج افشار و دیگران، ۱۳۵۱ـ۱۳۸۰ش؛ برای آگاهی از مشخصات این فهارس ← حدیث عشق ۲، دفتر۱، ص ۳۷ـ۳۹). او در هفت دفتر نخست نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران دربارة نسخه های خطی، علاوه بر چاپ گزارشهای متنوعی دربارة نسخه های خطی، فهرست مجموعه های خطی بسیاری از کتابخانه های مستقر در تهران و شهرستانها و مجموعه های خصوصی، فهرست نسخه های عربی و فارسی و ترکی موجود در کتابخانه های عراق و عربستان سعودی (← دفتر ۵، ص ۴۰۵ـ۵۸۳)، و فهرست نسخه های اسلامی موجود در شماری از کتابخانه های دانشگاهها و مجامع علمی جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی سابق، اروپا، امریکا، ترکیه، هند و پاکستان (← دفترهای ۸ و ۹ و ۱۰) را منتشر کرد. این فهرستها را او در مأموریتهای علمی خود تدوین کرده بود. دو دفتر پایانی این نشریه نیز به فهرست مفصّلی از قریب پنج هزار نسخة خطی فارسی، عربی، ترکی و اردو متعلق به کتابخانة دانشگاه کالیفرنیا اختصاص یافته است (← دفتر ۱۱ و ۱۲، ص ۱ـ۷۷۲، نیز ← مقدمه، ص ۲).دانش پژوه چندین کتاب شناسی موضوعی نیز تدوین کرد، که برخی از آنها به صورت فهرست مستقل و برخی در قالب مقاله یا مقدمه تصحیح منتشر شده اند (← افشار، ۱۳۷۵ش، ص ۸ ـ ۹). یکی از کتاب شناسیهای موضوعی مستقل او در موسیقی است، باعنوان مداومت در اصول موسیقی ایران : نمونه ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی (تهران ۱۳۵۵ش)، که در حکم مرجع معتبر و محققانه ای در زمینة موسیقی سرزمینهای اسلامی است (← همو، ۱۳۵۵ش، ص ۲۷۸). او در این اثر، با ذکر شواهدی همچون وجود اطلاعات موسیقایی فارسی و نام فارسی ابزارهای موسیقی در آثار عربی، ادعا کرده که موسیقی ایرانی در طول چهارده قرن در موسیقی اسلامی حضور داشته است (ص ۲۳۳). کتاب شناسی موضوعی مستقل دیگر با عنوان فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی در ۱۳۶۷ش منتشر شد. در هر دو اثر مذکور، از نسخه های کتابهای معرفی شده در کتابخانه های جهان نیز یاد شده است.امروزه مجموعه فهرستهای او دست مایة پژوهش محققان و خاورشناسان است. ایرج افشار (۱۳۵۵ش، ص۲۷۶؛ ۱۳۷۳ش، ص ۱۵۹؛ ۱۳۷۵ش، ص ۸) این فهرستها را معرف حدود پنجاه هزار نسخة خطی دانسته و بر این باور است که دانش پژوه در تدوین این مجموعه، از نظر کمّی و کیفی، کاری بیش از توان یک فهرست نگار انجام داده و بیش از هر فهرست نویسی، فهرست نگاریِ تحلیلی و تحقیقی انجام داده است. فهرستهای او از منابع عمدة ترجمة روسی یوری ا. برگل ، کتاب شناس روس،از کتاب > ادبیات فارسی: شرح احوال و آثار< اثر چارلز آمبروز استوری (خاورشناس انگلیسی) بوده است (برای نمونه ← استوری، ج ۱، بخش اختصارات و منابع، ص ۵۵، ۵۷، ۶۱، ۶۵ـ۶۸، ۷۲ـ۷۴،۷۶ـ۷۷،۸۰ ـ۸۱ ،۸۵ ـ۸۷ ، ۸۹ ـ۹۱، ۹۳). همچنین، فؤاد سزگین در تاریخ نگارشهای عربی از فهرستهای او بهره بسیار برده است (برای نمونه ← ج ۱، ص ۷۲۹ـ۷۳۳، ج ۳، ص ۳۸۴، ۳۹۹ـ۴۰۵). عبدالحسین حائری مجلدات سوم تا هفتم فهرست دانشگاه تهران را، که دانش پژوه به صورت موضوعی تدوین کرده، بسیار دقیق وصف کرده و آنها را، به رغم برخی اشکالات، بهترین و عالی ترین کار کتاب شناسی دانسته است (← «استاد محمدتقی دانش پژوه از دریچه خاطرات شفاهی»، ص ۱۸).فهرستهای گوناگون دانش پژوه کاستیهایی نیز دارد. او در تنظیم آنها از روش واحدی پیروی نکرده و با اینکه خودش تقسیم علوم را از ارکان کتاب شناسی برشمرده و بر این باور است که در این کار مهم باید از فلسفه کمک گرفت (دانش پژوه، ۱۳۵۴شب، ص ۲۹۷)، در تدوین فهرستهایش به اصل گروه بندی موضوعی چندان پایبند نبوده و در مقدمة مجلد هشتم فهرست کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ص دو)، ناگهان و بدون اقامة دلیلی منطقی، از تنظیم مجلدات آتی براساس شماره ثبت خبر داده است. افزون بر این، برخی از فهرستها هیچ گونه نظمی ندارند (برای نمونه ← نشریه کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران دربارة نسخه های خطی، دفتر۸ ،ص۱۵۵ـ ۱۶۶: «نسخه های عربی و ترکی گرجستان»، ص ۱۶۹ـ۲۶۹ : «کتابخانة بنیاد خاورشناسی فرهنگستان تفلیس: نسخه های فارسی») و شماری از فهرستها برحسب نظم الفبایی عنوانها مرتب شده اند (برای نمونه ← همان، دفتر۸ ، ص ۲۷ـ۹۷ : «نسخه های خطی بنیاد خاورشناسی فرهنگستان شوروی شهر لنینگراد»). همچنین فقدان نمایة موضوعی در تمامی فهرستها، و نمایه های کلی نام مؤلفان از ایرادهای اساسی فهرستهای وی به شمار می رود.ظاهراً دانش پژوه فرصت محدود دستیابی به گنجینه های میراث مکتوب ایرانی و اسلامیِ داخل و خارج کشور را غنیمت شمرده و کشف و معرفی هرچه بیشتر نسخه های ناشناخته و پراکنده را به ایجاد انضباط و نظمی منطقی ترجیح داده است. نجیب مایل هروی وجود برخی بی نظمیها در مجموعه فهارس او را ناشی از گستردگی کار وی دانسته و ضرورت اصلاح و سامان دهی این فهرستها را، پیش از چاپ مجدد آنها، یادآور شده است (ص ۱۹).
منابع : ابن سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۴ش؛ «استاد محمدتقی دانش پژوه از دریچه خاطرات شفاهی»، به کوشش کوروش نوروز مرادی و حسن صفیاری، پیام بهارستان، ش ۱۷ (آبان ۱۳۸۱)؛ چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمة یو.ا.برگل ]به روسی[، مترجمان: یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ش ـ ؛ ایرج افشار، «دانش پژوه: دانشمند و فهرست نگاری جهانی»، کلک، ش۵۱ـ۵۲ (خرداد و تیر ۱۳۷۳)؛ همو، «درباره دانش پژوه»، راهنمای کتاب، سال ۱۹، ش ۴ـ۶ (تیر ـ شهریور ۱۳۵۵)؛ همو، «یادی از محمدتقی دانش پژوه»، نامه فرهنگستان، سال ۲، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۵)؛ نوش آفرین انصاری، «گفت وگو با نوش آفرین انصاری : دانش پژوه، نخستین بنیانگذار دورة نسخ خطی در ایران»، گفتگوکننده: فریبا افکاری، کتاب ماه کلیات، سال ۵، ش ۵ (اردیبهشت ۱۳۸۱)؛ نصراللّه پورجوادی، «قدیمترین گنجینه امثال و حِکَم فارسی: تاریخ الوزراء نجم الدین قمی»، نشر دانش، سال ۷، ش ۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۶)؛ ضیاءالدین حدایق شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج ۱، تهران ۱۳۱۵ش؛ حدیث عشق ۲، دفتر۱: دانش پژوه در قلمرو جستارهای نسخه های خطی، به کوشش نادر مطلبی کاشانی و محمدحسین مرعشی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۱ش؛ خبرنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی، سال ۱، ش ۱۲ (آذر ۱۳۷۵)؛ بهاءالدین خرمشاهی، «آیین نقد کتاب»، نشر دانش، سال۴،ش۳(فروردین و اردیبهشت۱۳۶۳)؛همو،«]دربارة[ النجاة من الغرق فی بحرالضلالات تصنیف ابن سینا با ویرایش و دیباچه محمدتقی دانش پژوه»، نشر دانش، سال ۶، ش ۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۵)؛ محمدتقی دانش پژوه، «دانش پژوه و کتاب» (مصاحبه)، دانشگاه انقلاب، ویژه کتاب و کتابخوانی به مناسبت هفته کتاب (۲۰ـ۲۶ آبان ۱۳۷۴)؛ همو، «سرگذشت من»، راهنمای کتاب، سال ۱۸، ش ۷ـ۹ (مهر ـ آذر ۱۳۵۴الف)؛ همو، فهرست کتابخانه اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، ج ۳، بخش ۵، تهران ۱۳۳۸ش؛ همو، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۶۳ش؛ همو، فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران ۱۳۵۷ـ۱۳۶۴ش؛ همو، «کتابداری فیلسوف»، در مجموعه مقالات نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، ج ۳، به کوشش غلامرضا ستوده، تهران: دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۵۴شب؛ همو، «گفتگو با محمدتقی دانش پژوه»، گفتگوکنندگان: عبدالحسین آذرنگ و دیگران، راهنمای کتاب، سال ۲۱، ش ۳ـ۴ (خرداد ـ تیر ۱۳۵۷)؛ همو، مداومت در اصول موسیقی ایران: نمونه ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی، تهران ۱۳۵۵ش؛ فرهاد دفتری، «کتابی براساس منابع و اسناد اصلی اسماعیلیان نزاری»، نشر دانش، سال ۸ ، ش ۲ (بهمن و اسفند ۱۳۶۶)؛ محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح (تاریخ الحکماء)، ترجمة مقصودعلی تبریزی، با دیباچه ای دربارة تاریخ نگاری فلسفه، چاپ محمدتقی دانش پژوه و محمدسرور مولائی، تهران ۱۳۶۵ش؛ محمدبن محمد فارابی، المنطقیات للفارابی، چاپ محمدتقی دانش پژوه، قم ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰؛ نجم الدین ابوالرجاء قمی، تاریخ الوزراء، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۳ش؛ تراب کمائی، «]دربارة [تاریخ الوزراء»، آینده، سال ۱۲، ش ۴ـ ۶ (تیر ـ شهریور ۱۳۶۵)؛ نجیب مایل هروی، «گفت وگو با نجیب مایل هروی : استاد دانش پژوه یکی از پرکارترین فهرست نگاران و محققان متون در دوره معاصر بود»، گفتگوکننده: حسین فعال عراقی نژاد، کتاب ماه کلیات، سال ۵، ش ۵ (اردیبهشت ۱۳۸۱)؛ مهیندخت معاضد، کتابشناسی نقد کتاب، ]تهران[ ۱۳۵۵ش؛ ضیاء موحد، «پس از قرنها تأخیر»، کیهان فرهنگی، سال ۵، ش ۹ (آذر ۱۳۶۷)؛ مصطفی موسوی، «نقد تفصیلی بر تصحیح و چاپ زبدة التواریخ»، نشر دانش، سال ۸ ، ش ۲ (بهمن و اسفند ۱۳۶۶)؛ نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران دربارة نسخه های خطی، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۶۲ش؛Hans Daiber, Bibliography of Islamic philosophy, Leiden ۱۹۹۹; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷-.