دانش میرزارضاخان ← ارفع الدولهمیرزارضاخان

دانش، میرزارضاخان ← ارفع‌الدوله،میرزارضاخانNNNNدانش، نشریه، عنوان پنج نشریه در ایرانِ دورة قاجار و پهلوی ‌و نام ‌دو نشریة ادواری چاپ‌ شبه‌قاره (سرینگر و اسلام‌آباد).1) ایرانالف) نشریه‌ای علمی و نخستین نشریة آموزشگاهی در ایران و ترجمان مدرسة دارالفنون* تهران. دانش، در 23 رجب 1299 به همت علیقلی‌خان مخبرالدوله (← هدایت*، خاندان)، وزیر علوم و رئیس دارالفنون منتشر شد. محمدعلی تربیت* (ص 381) از نشریة دانش دیگری به کوتاهی یاد کرده که هم‌زمان با دانش دارالفنون چاپ شده‌است، اما بررسیها نادرستی آن را نشان می‌دهد (← پروین، ج 1، ص 193).گفته می‌شود مخبرالدوله برای رقابت با محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات ــ که روزنامه‌های علمی و سپس ایران و اطلاع را منتشر می‌کردــ دانش را با همکاری معلمان دارالفنون انتشار داد (← کهن، ج 1، ص 106). اعتمادالسلطنه (ص 177ـ178) نیز تلویحاً ناخشنودی خود را از انتشار دانش ابراز کرده‌است.دانش با دو شماره در ماه و در چهار صفحه منتشر می‌شد. با آنکه نام مدیر در نشریه ذکر نشده، اما به گفتة محمداسماعیل رضوانی (دانش، دورة کامل، مقدمه، ص 5) مخبرالدوله مدیریت آن را به‌عهده داشته‌است. دستیار وی محمدکاظم‌بن احمد (محمدکاظم محلاتی)، معلم طبیعی دارالفنون بود که مطالب ستون ثابت «علوم طبیعی» را می‌نوشت. او از دانش‌آموختگان خارج از کشور بود و پیش از آن نیز مقاله‌های علمی روزنامه‌های ایران و علمی چاپ تهران و فرهنگ چاپ اصفهان را می‌نوشت. نویسندگان دیگر دانش، حاج نجم‌الممالک، میرزامحمودخان و جعفرقلی‌خان بودند. دانش در «دارالطباعه خاصه علمیه در مدرسة مبارکة دارالفنون» به‌چاپ می‌رسید که مدیریت آن را میرزاعباس، نقاش و باسمه‌چی، به‌عهده داشت (همانجا؛ پروین، همانجا).در اولین سرمقالة دانش، ضمن اشاره به انتشار نخستین نشریة فرهنگی ایران، که روزنامة علمی نام داشت، آمده که «به‌سبب اتفاق بعضی موانع، طبع و انتشار آن موقوف و معطل» مانده و اینک شاه اجازه داده‌است نشریة تازه‌ای در همین زمینه منتشر شود. مسئولان دانش هدف از انتشار آن را ارائة مطالب مفید و ضروری دربارة علوم طبیعی ذکر کردند. همچنین با ارائة شرح‌حالی از اوضاع آموزشی دارالفنون، فعالیتهای دولت در گسترش علم و حکمت گزارش شده‌است (← دانش، ش 1، 23 رجب 1299، ص 1ـ2).مطالب دانش شامل خبر، مقاله و اطلاعیه است. بخش عمدة آن، اخبار وزارت علوم و مدرسة دارالفنون و مطالبی دربارة علوم طبیعی و پزشکی است که با عنوان «حفظ‌الصحه» یا «اخبار طبی» آمده‌است (برای نمونه ← ش 3، 1 رمضان 1299، ص1ـ2، ش 4، 15 رمضان 1299، ص 2، ش 5، 1 شوال 1299، ص 1، 4، ش 9، 1 ذیحجه 1299، ص 1، 3ـ4). بخش علوم طبیعی شامل مباحثی چون فیزیک، شیمی، نجوم، تاریخ طبیعی و مطالبی دربارة هوا و خواص آن است (برای نمونه ← ش4، 15 رمضان 1299، ص 2ـ4، ش 5، 1 شوال 1299، ص 1ـ 3، ش 6، 16 شوال 1299، ص 3ـ4، ش 7، 1 ذیقعده 1299، ص4). یکی از مباحث نجوم آن شرح رساله‌ای از معتمدالسلطان حاجی نجم‌الملک با نام ذَواتُ اَلاذناب است، در چند شمارة پیاپی که حاوی آگاهیهای فراوانی از موقعیت و حرکت ستاره‌هاست (← ش 8، 16 ذیقعده 1299، ص 1ـ3، ش 9، 1 ذیحجه 1299، ص 2ـ3، ش10، 16 ذیحجه 1299، ص1ـ3، ش 11، 1 محرّم 1300، ص 3ـ4).از شمارة دوم دانش، سلسله مقاله‌هایی با عنوان «رساله مفتاح‌العلوم» در پاورقی آغاز شد که شامل سؤال و جواب در زمینة علوم طبیعی مانند مباحث فیزیک، نجوم و شیمی بود و معتمدالسلطان جعفرقلی‌خان رئیس مدرسة دارالفنون، آن را از فرانسه به فارسی ترجمه کرده بود. از مباحث علمی دیگر، مقاله «افیون» بود که از شمارة سوم آغاز و در شماره‌های بعد ادامه یافت. مطالعة این مقاله که دربارة خواص طبی نباتات بود، همچنان سودمند است.دانش از نظر ظاهری و فن روزنامه‌نگاری بسیار فاخر است و محتوا و ارزش علمی مقاله‌های آن نیز از نشریه‌های دانشگاهی امروز کمتر نیست. متون با خط نسخ و عنوانها با خط ثلث است که با مهارت کامل نگاشته شده‌است. در پیشانی این نشریه در هر شماره یادآوری شده که توزیع دانش و اعلانهای مندرج در آن رایگان است و خبرها و مقاله‌ها با نام فرستندة آنها در نشریه می‌آید. دانش، که از جمله نشریات مفید به‌ویژه برای نسل جوان بود، در چهارده شماره به چاپ رسید و آخرین شمارة آن در 16 صفر 1300 منتشر شد.ب) نخستین نشریة ویژه زنان. پس از پیروزی نهضت مشروطه، فضای مناسبی برای فعالیت اجتماعی زنان فراهم شد. تأسیس نشریه از جمله این فعالیتها بود. گام نخست در این زمینه را دکتر کحال، دختر میرزامحمد حکیم‌باشی جدیدالاسلام، برداشت. از زندگی کحال آگاهی چندانی وجود ندارد جز آنکه وی چشم‌پزشک بوده و احتمالاً پزشکی را نزد مبلّغان مسیحی در همدان فراگرفته‌است. او همسر یکی از روحانیان معروف بود و پدرش ــ که از ارمنیان همدان بودــ پس از پذیرفتن دین اسلام نامش را از یعقوب به محمد تغییر داده بود (← دانش، ش 1، 10 رمضان 1328، ص 2؛ الهی، ص 341، پانویس 2؛ محیط طباطبائی، ص 172). صدرهاشمی (ج 2، ص 266ـ267) وی را همسر دکتر حسین‌خان کحال مدیر روزنامة استقلال ایران دانسته‌است، اما به گفتة الهی (همانجا) دکتر کحال هیچ نسبتی با حسین‌خان کحال ندارد.دکتر کحال با انتشار دانش و اختصاص آن به موضوع خاص زنان، نخستین زنی بود که در چهارمین سال مشروطه به روزنامه‌نگاری پرداخت و نخستین نشریه تخصصی زنان را به فاصلة 75 سال پس از انتشار کاغذ اخبار در 1253 (نخستین نشریه در ایران) منتشر کرد. شمارة نخست دانش در 10 رمضان 1328 منتشر شد. در پیشانی آن آمده که دانش نشریه‌ای اخلاقی است که به موضوعات خانه‌داری، بچه‌داری و شوهرداری می‌پردازد و برای دختران و زنان مفید است و در آن از سیاست دوری خواهد شد. در شماره‌های بعدی مسلک نشریه «تربیت نسوان و دوشیزه‌گان و تصفیه اخلاق زنان» دانسته شده‌است (برای نمونه ← دانش، ش 1، 10 رمضان 1328، ص 1، ش 2، 9 شوال 1328، ص1). نشریه، به‌رغم هفتگی بودن آن، نامرتب منتشر شد.در شماره‌های دوم و سوم در کنار نام دکتر کحال، صاحب امتیاز و مدیر، نام ع. صفوت به‌عنوان سردبیر آمده‌است، اما از شمارة چهارم به بعد فقط نام صاحب امتیاز و مدیر درج شده و به نظر می‌رسد صفوت از آن شماره همکاری خود را با دانش قطع کرده‌است. به‌گفتة محیط طباطبائی (همانجا) احتمالاً ع. صفوت همان صفوت تبریزی باشد که همراه ستارخان به تهران آمد و بعدها از ادیبان نامدار آذربایجان شد.در سر مقاله افتتاحی دانش آمده که هدف از انتشار آن آموزش زنان جامعه است تا نسل آینده را به‌خوبی پرورش دهند و با تشویق آنان به سوادآموزی و تحصیل بر دانش آنان بیفزاید. به مردانی که همسرانشان بی‌سواد است، نیز توصیه شده تا نشریه را برای آنها بخوانند تا هم از مطالب آن محروم نمانند و هم به‌تحصیل تشویق شوند (← ش1، 10 رمضان 1328، ص2).مباحث دانش دربارة خانه‌داری، بچه‌داری، بیماریهای کودکان، بهداشت، توصیه‌های اخلاقی به زنان و زندگی زنان و موقعیتهای اجتماعی آنان در کشورهای خارجی و شرح مراسم گوناگون مانند چگونگی ازدواج در این کشورهاست (برای نمونه ← «حفظ الصحه اطفال»، دانش، ش 1، 10 رمضان 1328، ص 2؛ «عروسیهای ممالک خارجه»، همان، ش 14، 17 محرّم 1329، ص 4ـ5؛ «معاونت زنان وکلای پارلمنت انگلیس»، همان، ش 25، 27 ربیع‌الاخر 1329، ص 4ـ5). اعلانهای دانش دربارة امور زنان است، مانند اعلان انجمن مخدرات وطن، اعلان فروش لوازم زنانه یا اعلان خیاط‌خانه‌هایی که لباسهای زنانه می‌دوختند. گاهی نیز دکتر کحال ساعتهای پذیرایی از بیماران را به اطلاع مردم رسانده‌است.بیشتر پاورقیهای دانش، به‌جز تئاتر وداع ــ اثر صفوت که ناتمام ماند ــ ترجمة داستانهای اروپایی بود که به‌صورت مسلسل چاپ می‌شد.ظاهراً نویسندة بیشتر مقالات خود دکتر کحال است و اگر همکارانی داشته، نامشان در نشریه ذکر نشده‌است. او چشم‌پزشک بود و به مسائل بهداشتی از جمله بهداشت کودکان و زنان توجه می‌کرد و نیز دستورالعملهایی را برای زیبایی زنان مطرح می‌نمود (برای نمونه ← «حفظ‌الصحه زنان»، دانش، ش 6، 7 ذیقعده 1328، ص 7). دانش از پرداختن به مسائل سیاسی دوری می‌کرد. به نظر می‌رسد این امر به‌سبب قولی باشد که مدیر آن برای اجازة ادامة کار به مقامات دولتی داده بود (آفاری، ص50ـ51). دانش عمدتاً به مسائل موردتوجه زنان طبقة متوسط و طبقة بالای جامعه می‌پرداخت. این نشریه افراطی و خواهان اصلاحات عمیق اجتماعی نبود و دربارة حقوق اجتماعی زنان نیز بسیار میانه‌رو بود. برای مثال دربارة ازدواجهایی که سن مردها در آن گاهی چند برابر سن همسرانشان بود، مطالبی می‌نوشت، اما از این اختلاف فاحش انتقاد نمی‌کرد. با این همه گاهی نیز موضوع حقوق زنان را پیش می‌کشید و با توصیه‌های اخلاقی به مردان، از آنان می‌خواست که حقوق زنان را رعایت کنند. دیگر موضوعاتی که در دانش بدانها پرداخته می‌شد، عبارت بودند از: زنانی که غیرقانونی صاحب فرزند می‌شدند؛ کودکان سرراهی؛ بی‌حرمتیهای مردان به زنان؛ و زندگی زنان طبقة متوسط شهری که پس از ازدواج، از دید همسرانشان، کنیز تلقی می‌شدند (برای نمونه ← «اخطار بمردان و جوانان»، دانش، ش 2، 24 رمضان 1328، ص 2؛ «زن‌داری»، همان، ش 6، 7 ذیقعده 1328، ص 8 ؛ نیز ← آفاری، ص 51ـ52).در دانش تلاش می‌شد تا با تشویق زنان به فراگیری علم و دانش، محرومیت آنان از تحصیل پایان یابد. همچنین با بیان فعالیت و مشارکت زنان در امور اجتماعی در کشورهای مختلف، زمینه برای فعالیت اجتماعی زنان ایرانی فراهم می‌شد. عمر این نشریه به یک سال نرسید و با انتشار اعلانی در 27 رجب 1329، که بهانه‌ای برای تعطیل آن بود، آخرین شماره‌اش را منتشر کرد (← الهی، ص 323، 342، پانویس 7).دانش به اعتبار آگاهی مدیرش از مسائل پزشکی، نخستین نشریة پزشکی و بهداشتی است. نیز با توجه به مباحث حقوقی آن، نخستین نشریه‌ای به‌شمار می‌رود که در آن به حقوق زنان و چگونگی رفتار با آنان پرداخته شده‌است (همان، ص 338؛ برای تصویر دانش ← جراید: بخش 10).ج) مجله ادبی. دانش در اول دی 1298 در مشهد با مدیریت سیدمحمد دانش ــ که می‌توان وی را با محمد دانش بزرگ‌نیا، شاعر و نمایندة دورة چهارم مجلس شورای ملی مطابقت دادــ منتشر شد. از این مجله فقط یک شماره انتشار یافت و به‌سبب درج مقاله «قصر برلیان» در همان شمارة نخست توقیف شد. دانش که مورد توجه پیروان محمد خیابانی قرارگرفت، خود را نشریه‌ای «علمی، ادبی، تاریخی، اجتماعی» می‌دانست که اساساً به قصد «ترویج ادبیات» تأسیس شده‌است و از پرداختن به سیاست پرهیز می‌کند (← آذری، ص 251، 254ـ255).د) ترجمان جامعة کل فارغ‌التحصیلان دانشسرایعالی ایران. دانش با مدیریت حسن ابوالفتحیان در 1324ش منتشر شد. این نشریه ضمیمة ماهانة روزنامة فرمان بود و از امتیاز آن روزنامه استفاده می‌کرد و رویکردی فرهنگی ـ انتقادی داشت (← صدری طباطبائی نائینی، ج 1، ص 302).ﻫ) ماهنامة ادبی و تاریخی. مدیر این ماهنامه نوراللّه ایران‌پرست (متوفی 1371ش) بود. ایران‌پرست در 1328 (1289ش) در اصفهان به‌دنیا آمد. او فرزند محمدعلی داعی‌الاسلام* مدیر نشریه الاسلام، نخستین نشریة اسلامی ایران، بود. نوراللّه همراه خانواده‌اش به هندوستان رفت و در آنجا به تحصیل پرداخت. پس از بازگشت به ایران در 1314ش کتاب‌فروشی دانش (واقع در خیابان سعدی تهران) را دایر کرد. کتاب‌فروشی او به‌سبب شأن و منزلتی که ایران‌پرست برای اندیشمندان و دانش‌پژوهان قائل بود، محل گردهمایی اهالی علم و قلم بود. پس از ترور محمدرضاشاه در بهمن 1327، شماری از جراید تعطیل و تعدادی از روزنامه‌نگاران بازداشت شدند. در اسفند همان ‌سال لایحه اختناق مطبوعات معروف به «قانون مطبوعاتی زنگنه» به‌تصویب رسید. در چنین فضایی که مطبوعات تحدید شدند و روزنامه‌نگاران در تنگنا قرار گرفتند، ایران‌پرست و کسانی که در نشستهای کتاب‌فروشی دانش شرکت می‌کردند، انتشار نشریه‌ای را ضروری دانستند که حاوی اندیشه‌های آنان باشد ( آینده، سال 19، ش 1ـ3، فروردین ـ خرداد 1372، ص 242؛ سرلک، ص 295، 297؛ قاسمی، ص 13ـ14، 19ـ20؛ نیز ← کوهستانی‌نژاد، ص 671ـ702).نخستین شمارة نشریه با عنوان دانش در 1 فروردین 1328 منتشر گردید و هدف از انتشار آن چنین بیان شد: انتشار آثار ادبی و هنری گذشتگان؛ روشن کردن تاریخ ایران با نقل وقایع تاریخی از منابع خارجی؛ آشنا کردن ایرانیان با فرهنگ غرب؛ ترجمة آثار بزرگان جهان که به ایران و زبان فارسی خدمت کرده‌اند؛ ایجاد پیوند ادبی میان ایران، افغانستان، هند، پاکستان و دیگر کشورهای اسلامی و نیز اروپا و امریکا؛ و معرفی مراکز فرهنگی و کتابهای مفیدی که برای استفاده دانشجویان در کشور چاپ می‌شود.دانش در سه دوره منتشر شد: در دورة نخست، بسیاری از مشاهیر ادبی و تاریخی همکاری خود را با این نشریه آغاز کردند که از آن جمله بودند: سعید نفیسی، محمد صدرهاشمی، عباس زریاب، محمد معین، رهی معیری، جلال‌الدین همایی، محسن هشترودی، لطفعلی صورتگر، محمدحسن گنجی، محمد محیط‌طباطبایی، ایرج افشار، محمدتقی بهار و محمدجواد مشکور. دورة دوم، از شهریور 1329 آغاز شد. علت این تأخیر کمبود و گرانی کاغذ بود (← دانش، سال 2، ش 3، دی 1329، ص 209). در دورة دوم انتشار دانش نامرتب شد، به‌طوری که طی دو سال تا مرداد 1331، دوازده شماره منتشر گردید. در این دوره کسانی چون عبدالحسین زرین‌کوب، محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، بهاءالدین پازارگاد، عبدالحی حبیبی، محمدتقی دانش‌پژوه و ذبیح‌اللّه صفا به جمع نویسندگان دانش افزوده شدند.در دورة سوم، نشریه پس از یک ماه وقفه، در مهر 1331 منتشر شد. این دوره نامرتب‌تر از دورة دوم بود و نشریه به‌تدریج از شکل ماهنامه درآمد و به گاهنامه تبدیل گردید. در این دوره افزون بر مقاله‌های برخی از نویسندگان دو دورة گذشته، آثار همکاران جدید نشریه مانند علی‌اکبر دهخدا، ناصر دولت‌آبادی، یحیی ذکاء، فخرالدین شادمان، قاسم غنی و محمد پروین‌گنابادی نیز به‌چاپ رسید. افزون بر نویسندگانی که با دانش همکاری داشتند، آثار مترجمانی چون هوشنگ ایرانی، حمید نیرنوری و محمد آسیم در دانش به‌چاپ می‌رسید.مباحث دانش عمدتاً ادبی و تاریخی بود. معرفی مهم‌ترین آثار ادبیات فارسی و شخصیتهای نامدار تاریخی و ادبی از مهم‌ترین بخشهای دانش بود. بررسی آثاری مانند قصص الخاقانی، اثر ولی‌قلی شاملو (← سال 1، ش 1، فروردین 1328، ص20ـ21)، تذکرة‌الملوک (سال 1، ش 1، فروردین 1328، ص 33ـ36، ش 3، خرداد 1328، ص 153ـ157) و دیوان کبیر مولانا جلال‌الدین محمد (سال 2، ش 2، مهر 1329، ص 77ـ78) از آن جمله است. معرفی شخصیتهای مشهور ادبی و تاریخی ایران مانند محمد قزوینی (← سال 1، ش 3، خرداد 1328، ص 126ـ127) و کوروش بزرگ (سال 1، ش 1، 1 فروردین 1328، ص 6ـ8) و نیز شناساندن شعرا و ادبای گمنام مانند عجیب‌الزمان مازندرانی (← سال 1، ش 9، آذر 1328، ص 499ـ500) بخشی دیگر از مطالب دانش را تشکیل می‌داد. پرداختن به سرگذشت و آثار معروف‌ترین شخصیتهای ادبی و فلسفی جهان از دیگر بخشهای نشریة دانش بود که در این زمینه فلاسفه‌ای مانند سقراط (← سال 1، ش 1، فروردین 1328، ص 16)، افلاطون (سال 1، ش 3، خرداد 1328، ص 136ـ 138)، آناتول فرانس (سال 1، ش 5، مرداد 1328، ص 270ـ 275) و شخصیتهای ادبی مانند ادگار آلن پو (← سال 1، ش 8 ، آبان 1328، ص 425ـ427) درخور ذکرند.بررسی رویدادهای تاریخی مهم ایران و جهان از دیگر بخشهای مهم دانش بود. در این زمینه سلسله مقالات اوضاع ایران در قرن سیزدهم/ نوزدهم به قلم حسین ثقفی اعزاز، از سال اول (ش 7، مهر 1328، ص 351ـ356) آغاز شد و تا سال سوم (ش 11ـ 12، شهریور 1334، ص 616ـ627)، در بیست قسمت، به‌چاپ رسید. معرفی شخصیتهای تاریخی جهان نیز از دیگر بخشهای تاریخی بود که شخصیتهایی چون یولیوس سزار (← سال 1، ش 2، اردیبهشت 1328، ص 78ـ82)، آلبوکرک(سال 1، ش 4، تیر 1328، ص 206ـ209) و استالین (سال 1، ش 6، شهریور 1328، ص 344) از آن جمله‌اند. سلسله مقالات «مورخان اسلام» از زمره مباحث تاریخی بود که در هر بخش آن یکی از تاریخ‌نگاران اسلامی معرفی می‌شدند. آشنایی با زبان، خط و فرهنگ ایرانی، ادبیات فارسی در کشورهای دیگر، آموزش دستور زبان فارسی، انتشار اشعار شاعران معروف مانند رهی‌معیری و ملک‌الشعراء بهار، چاپ داستانهای کوتاه، معرفی کتابهای جدید، آشنایی با کتابخانه‌های ایران و جهان و اطلاعات کتاب‌شناختی در حوزه‌های گوناگون از دیگر بخشهای این نشریه بود.دانش نشریه‌ای غیرسیاسی بود و در آن به‌ندرت به سیاست پرداخته می‌شد که آن نیز در قالب خبرهای کوتاه از رخدادهای سیاسی روز بود. آخرین شمارة دانش پس از شش سال و نیم فعالیت، در شهریور 1334 منتشر شد؛ بی‌آنکه از توقف آن سخنی به‌میان آید.منابع: علی آذری، قیام شیخ‌محمد خیابانی در تبریز، تهران 1329ش؛ ژانت آفاری، انجمنهای نیمه‌سری زنان در نهضت مشروطه، ترجمة جواد یوسفیان، ]تهران[ 1377ش؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران 1350ش؛ صدرالدین الهی، «تک‌نگاری یک روزنامه: دانش، اولین روزنامة فارسی‌زبان برای زنان ایرانی»، مجلة ایران‌شناسی، سال 6، ش 2 (تابستان 1373)؛ ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، ج 1، تهران 1377ش؛ محمدعلی تربیت، تاریخ مطبوعات ایران، در ادوارد گرانویل براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت، ج 2، ترجمة محمد عباسی، تهران ?]1337ش[؛ دانش ]دورة کامل، ش 1ـ14 (23 رجب 1299ـ 16 صفر 1300ﻫ .ق.)[، چاپ فرید قاسمی، تهران: مرکز گسترش آموزش رسانه‌ها، 1374ش؛ رضا سرلک، «کتابخانة دانش»، در کتابفروشی: یادنمای پنجمین سال درگذشت بابک افشار، به خواستاری ایرج افشار، ج 2، تهران: خجسته، 1387ش؛ محمد صدرهاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان 1363ـ1364ش؛ محمد صدری‌طباطبائی‌نائینی، راهنمای مطبوعات ایران: 1357ـ 1304، تهران 1378ش، فرید قاسمی، دانش، تهران 1387ش؛ مسعود کوهستانی‌نژاد، «قانون مطبوعاتی زنگنه»، پژوهشنامه تاریخ مطبوعات ایران، سال 1، ش 1 (1376ش)؛ گوئل کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج 1، تهران 1363ش؛ محمد محیط‌طباطبائی، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران 1375ش.2) شبه‌قارهالف) دانش، چاپ سرینگر. نشریه گاهگاهی و چند زبانه بخش فارسی دانشگاه کشمیر (سرینگر)، که از آذر تا دی 1348/ دسامبر 1969 انتشار آن آغاز شد. ترتیب انتشار این نشریه اعلام نشده، اما به سالانه نزدیک است. شمارة دوم دانش دو سال بعد در 1350ش/ 1971 منتشر شد و شماره‌های سه تا هفت آن در 1355ش/ 1976 در یک مجلد به چاپ رسید. سپس، شماره‌های پراکنده دیگری تا 1381ش/ 2002 انتشار یافت (آهن، ص 194؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه).پس از چاپ این نشریه، ذاکر حسین، رئیس‌جمهور وقت هند، پیام «تحسین‌آمیز»ی برای این نشریه و بخش فارسی دانشگاه کشمیر ارسال کرد (آهن، همانجا). این نشریه در دو دهة نخست عمر خود، تنها مجله‌ای بود که در سراسر هند به زبان فارسی منتشر می‌شد (شمس‌الدین احمد، ص 727ـ728).دانش به‌ترتیب زیرنظر شمس‌الدین احمد و محمد صِدّیق نیازمند (استاد کرسی و رئیس بخش فارسی) منتشر می‌شد. بیشتر مقاله‌های آن به قلم استادان ادبیات و به زبانهای فارسی و اردو و گاه انگلیسی بود. محمد منور مسعودی (رئیس شعبة فارسی)، سیده‌رقیه، زُبَیده‌جان و محمد یوسف لَوْن از مؤلفان آن بودند. دانش نشریه‌ای دانشگاهی، حاوی پژوهشهای ادبی و تاریخی بود و به چاپ آفرینشهای فارسی کشمیریان یا مقیمان کشمیر (حتی شاعران فارسی‌گوی معاصر)، توجه ویژه‌ای نشان می‌داد. در نخستین شمارة آن بیت «توانا بود هر که دانا بود/ زدانش دل پیر برنا بود» بالای نام نشریه به چاپ رسید و سپس این بیت جایگزین آن شد: دانش اندر دل چراغ روشن است/ وز همه بد بر تن تو جوشن است.دانش در 166 صفحه یک ستونی، بدون تصویر و در ابعاد 50ر21 × 50ر13 سانتیمتری به‌چاپ می‌رسید. بهای فروش و شمارگان آن ذکر نمی‌شد، اما تعداد اندک کتابخانه‌هایی که این نشریه را دریافت داشته‌اند، حکایت از شمارگان محدود آن دارد. نسخه‌هایی از دانش در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگاهداری می‌شود، اما در آخرین فهرست منتشرشده از موجودی نشریات آن (1388ش)، نام این نشریه ذکر نشده‌است.ب) دانش، چاپ اسلام‌آباد. فصلنامة دوزبانة فارسی ـ اردو که از بهار 1364ش/1985 با هدف توسعة مطالعات فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی و زبان فارسی در شبه‌قارة هند و به‌ویژه پاکستان، در اسلام‌آباد منتشر شد (دانش، ش 1، بهار 1364، ص 11). از شمارة 22 (تابستان 1369ش/ 1990) چکیده مقالات به زبان انگلیسی چاپ شد، با این حال، غلبه، همواره با زبان فارسی بود تا آنکه از 1378ش/ 1999 به‌صورت نشریه‌ای تماماً فارسی درآمد (← موسوی، 1385ش). تاکنون تا شمارة 104 (بهار 1390ش/ 2011) این نشریه منتشر شده‌است.فصلنامة دانش را رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در اسلام‌آباد بنیاد نهاد، اما پس از 43 شماره، ادامة انتشار آن به مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان (تأسیس‌شده در اول آبان 1350/ 23 اکتبر 1971) وابسته به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی واگذار شد. دلیل این واگذاری آگاهی بیشتر مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان از موضوعات موردنظر فصلنامه بود (← دانش، ش 44، بهار 1375، ص 7).تا پیش از این تغییر، مدیرمسئولی دانش را رایزن فرهنگی سفارت برعهده داشت، اما مدیر آن از میان پژوهشگران فارسی‌شناس پاکستانی برگزیده می‌شد. مدیران این مجله که وظیفة اعلام‌نشده سردبیری را هم انجام می‌دادند، به‌ترتیب عبارت بودند از: عارف نوشاهی، سبط حسن رِضوی و سیدعلیرضا نقوی. نقوی از شمارة 42 عنوان مشاور افتخاری نشریه را نیز داشت (آهن، ص 238). در دوران نظارت مرکز تحقیقات نیز، فصلنامة دانش را مدیر آن مرکز با همکاری مدیر نشریه اداره می‌کند. مدیران دانش در این دوره عبارت‌اند از: علی ذوعلم، صغری بانو شکفته، سیدمرتضی موسوی، نعمت‌اللّه ایران‌زاده و مرتضی آل‌صاحب فصول. در این دوره هم، بیشتر نوشتارها متعلق به محققان مسلمان پاکستان و هند بوده‌است (← موسوی، 1385ش).فصلنامة دانش در مقالات خود بیشتر به فرهنگ ایرانی و به‌ویژه آثار زبان و ادب فارسی در شبه‌قارة هند می‌پردازد و توجهی چشمگیر به اسلام و تشیع دارد. کتاب‌شناسی، معرفی نسخه‌های خطی و زندگینامة شخصیتهای ادبی و مؤلفان، از زمینه‌های اصلی محتوای این فصلنامه است. برخی از شماره‌ها یا بخشی از نشریه به موضوع ویژه‌ای اختصاص یافته‌است. بخشهای مختلف این فصلنامه تغییرات بسیاری کرده و در نهایت با حفظ رویکرد پژوهشی خود، به گزارش رویدادهای فرهنگی و رسمی، برقراری تماس با خوانندگان و چاپ آفرینشهای ادبی معاصر ایران نیز پرداخته‌است.فصلنامة دانش در 230 تا 270 صفحه یک ستونی و در ابعاد 50ر23 × 50ر15 سانتیمتر با تصاویر اندک به‌چاپ می‌رسد. در آغاز سال دوم، شمارگان آن دو هزار نسخه شد. بهای تک‌شماره (ده روپیه پاکستان) تنها در شمارة دوم سال نخست اعلام شده‌است، ولی باتوجه به رویکرد فرهنگی فصلنامه، آن را به رایگان توزیع کرده‌اند. غالب کتابخانه‌های مرتبط با زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، مجموعه‌های فصلنامة دانش را در اختیار دارند (د.ایرانیکا، همانجا).منابع : اخلاق‌احمد آهن، هندوستان ﻤﯾﮞ فارسی صحافت کی تاریخ، دهلی 2008؛ شمس‌الدین احمد، «ادبیات فارسی در کشمیر»، در ناموارة دکتر محمود افشار، ج 2، به‌کوشش ایرج افشار و کریم اصفهانیان، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1365ش؛ مرتضی موسوی، «فصلنامة فارسی‌زبان دانش پاکستان»، خبرگزاری میراث فرهنگی، 1385ش.Retrieved Feb.19, 2012, from http://www.chn.ir/news/print/?section=1&id=16345; EIr. s.v. "Dāneš" (by Nassereddin Parvin).