داماد سیدعلی

داماد، سیدعلی، فقیه امامیِ قرن سیزدهم و چهاردهم و از عالمان نقش‌آفرین در جهاد دفاعی مردم عراق با انگلیسیها. او در 1275 در تبریز به دنیا آمد. پدرش سیدمحمد نام داشت. سیدعلی، به تبریزی مشهور است و خود با همین عنوان امضا می‌کرد. به اعتبار نسبش که به امام رضا علیه‌السلام می‌رسد و نیز محل تولد و محل تحصیلش، لقب «رضوی تبریزی نجفی» را برای او ذکر کرده‌اند؛ ولی از زمانی که دختر استاد خود، محمدحسن مامقانی*، را به همسری برگزید به داماد هم مشهور شد (← آقابزرگ طهرانی، 1404، قسم 4، ص 1525ـ1526؛ همو، 1403، ج 21، ص 112ـ113؛ طریحی، ص 393ـ394؛ تمیمی، ج 4، ص 89). سیدعلی در مدرسة طالبیه تبریز به تحصیل پرداخت و دروس مقدماتی و بخشی از درسهای دورة سطح را نزد استادان آنجا فراگرفت. او در نوزده سالگی به نجف رفت و پس از تکمیل دوره سطح، در دروس خارج فقه و اصول شرکت کرد. مهم‌ترین استادان او سیدحسین کوه‌کمری*، میرزاحبیب‌اللّه رشتی*، شیخ‌محمدهادی تهرانی* و محمدحسن مامقانی بودند. داماد پس از طی مدارج علمی، از برخی استادانش اجازة اجتهاد گرفت. درس او در حوزة نجف معروف بود و تعداد درخور توجهی شاگرد داشت (آقابزرگ طهرانی، 1404، همانجا؛ طریحی، ص 394ـ395). سیدمهدی‌بن علی غُرَیفی بحرانی، عبدالرضا آل‌راضی مالکی نجفی و سیدمحمدعلی غُرَیفی بحرانی از شاگردان او بودند (موسوعة طبقات‌الفقهاء، ج 14، قسم 1، ص 436). برخی از اهالی آذربایجان، از جمله مردم تبریز، در تقلید به او رجوع کردند (آقابزرگ طهرانی، 1404، قسم 4، ص 1526).داماد با آغاز نهضت مشروطه در ایران، مانند برخی دیگر از عالمان بزرگ ایرانی مقیم عتبات، با صدور فتوا از آن حمایت کرد (همانجا). پس از تجاوز ارتش روسیه به شمال ایران و اشغال بخشهایی از آن، و سپس تجاوز قوای انگلستان به جنوب کشور، وی در شمار عالمانی بود که می‌خواستند برای دفاع از کشور، همراه با مجاهدان و به رهبری آخوند ملامحمدکاظم خراسانی* از عتبات عازم ایران شوند (← نجفیقوچانی، ص 127). پس از درگذشت خراسانی، در اجتماع عالمان مقیم عتبات در کاظمین در اوایل 1330 برای مهاجرت به ایران و دفاع در برابر اشغالگران خارجی، داماد حضوری فعال داشت (← نظام‌الدین‌زاده، ص 154ـ155؛ اسنادی دربارة هجوم انگلیس و روس به ایران، ص 461). او به‌همراه شماری از عالمان برجستة مقیم عتبات، با ارسال پیام به مقامات و اشخاص متنفذ و عموم مردم ایران، اتحاد ملی ایرانیان و ایستادگی در برابر متجاوزان خارجی را خواستار شد (← نظام‌الدین‌زاده، ص 97ـ98، 105ـ 106، 114ـ117؛ اسنادی دربارة هجوم انگلیس و روس به ایران، ص400، 408ـ409).پس از آغاز جنگ جهانی اول (1914ـ1918) و اعلان جنگ متفقین به دولت عثمانی و در پی ورود قوای انگلیسی به بندر مهم و نفت‌خیز فاو، بسیاری از مراجع دینی و عالمان بزرگ مقیم عراق در برابر نیروهای اشغالگر انگلستان فتوای جهاد دادند؛ داماد نیز در این‌باره موضع شدیدی گرفت و به‌صورت فردی (برای نمونه ← جهادیه، ص 73ـ74) و جمعی (← رهیمی، ص 298ـ299؛ جهادیه، ص 86، 101؛ نیز ← کفائی، ص 409)، به وجوب جهاد دفاعی حکم کرد. او به صدور فتوا بسنده نکرد و پس از آغاز حرکت جهادی در شهرها و روستاهای عراق، مانند بسیاری از مجتهدان به جبهه‌های نبرد رفت. داماد و تعدادی از عالمان دیگر در 7 محرّم 1333 به‌همراه مجاهدان عراقی و نیز بخشی از نظامیان عثمانی از نجف خارج شدند و پس از رسیدن به بغداد، از راه دجله عازم جبهه شدند. او و شریعت اصفهانی* (مشهور به شیخ‌الشریعه) و سیدمصطفی کاشانی از جمله عالمان مستقر در محور مرکزی نبرد، قُرنه و عمّاره، بودند (آقابزرگ طهرانی، 1404، همانجا؛ اسدی، ص90ـ91؛ نیز ← رهیمی، ص 166ـ167، 170؛ جبوری، ص 21، 31). پس از عقب‌نشینی مجاهدان به منطقة کوت، داماد به همراه گروهی از عشایر مسلح، سه ماه در آنجا ماند و هنگامی که نیروهای انگلیسی به بغداد نزدیک شدند آنان از بیم اسارت، در کاظمین اقامت گزیدند. پس از آنکه نیروهای انگلیسی برای شکستن محاصرة بخشی از نیروهای خود به غراف حمله کردند، او و شماری دیگر از عالمان یازده ماه در کنار عشایر غراف و کوت ماندند. سرانجام، پس از شکست نیروهای عثمانی و مجاهدان و سقوط بغداد، داماد به نجف بازگشت (آقابزرگ طهرانی، 1404، قسم 4، ص 1526ـ1527؛ طریحی، ص 396). او در صفر 1336 در نجف درگذشت و پس از تشییعی باشکوه، در صحن حرم امامعلی علیه‌السلام به خاک سپرده شد (امین، ج 8 ، ص 311؛ آقابزرگ طهرانی، 1404، قسم 4، ص 1527). برای او اوصافی مانند ساده‌زیستی، پرهیزکاری و حسن‌خلق ذکر شده‌است (آقابزرگ طهرانی، 1404، قسم 4، ص 1526؛ طریحی، ص 394).مهم‌ترین آثار داماد عبارت‌اند از: مصباح‌الظلام فی شرح شرایع‌الاسلام در فقه، در شش مجلد (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 21، ص 112ـ113)؛ الانوار الالهیّة در درایه و رجال (همو، 1404، قسم 4، ص 1527؛ همو، 1337ش، ستون 304ـ305؛ نیز ← همو، 1403، ج 8، ص 55)؛ رساله عملیه که در 1321 در تبریز به چاپ رسید (همو، 1404، قسم 4، ص 1526؛ همو، 1403، ج 11، ص 217)؛ و اصول‌الفقه در سه مجلد (همو، 1403، ج 2، ص 207). اثر اخیر که با عنوان تقریرات الاصول نیز معرفی شده (همو، 1404، قسم 4، ص 1527؛ همو، 1337ش، ستون 304)، احتمالاً تقریرات درس محمدحسن مامقانی بوده‌است (← مامقانی، ص 302).منابع : محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام الشیعة: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم 1ـ4، 1404؛ همو، مُصَفَّی المقال فی مُصَنَّفی علم الرجال، چاپ احمد منزوی، تهران 1337ش؛ حسن اسدی، ثورة النجف علی الانگلیز، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد 1975؛ اسنادی دربارة هجوم انگلیس و روس به ایران: 1287 تا 1291ﻫ .ش، تألیف محمد ترکمان، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1370ش؛ امین؛ محمدعلی جعفر تمیمی، مشهد الامام، او، مدینة‌النجف، نجف 1374/1955؛ کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکة‌الجهاد: عام 1332ـ1333ﻫ/1914م، بیروت 1422/2002؛ جهادیه: فتاوی جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانی اول، به کوشش محمدحسن کاووسی عراقی و نصراللّه صالحی، تهران: وزارت امورخارجه، 1375ش؛ عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق : الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (1900ـ 1924)، بیروت 1985؛ عبدالمولی طریحی، «ترجمة العلامة السید المجاهد السیدعلی داماد الرضوی اعلی‌اللّه مقامه»، العرفان، ج10، ش 4 (جمادی‌الآخره 1343)؛ عبدالحسین مجید کفائی، مرگی در نور: زندگانی آخوند خراسانی، تهران 1359ش؛ عبداللّه مامقانی، مخزن‌المعانی فی ترجمة المحقق المامقانی، چاپ محمدرضا مامقانی، قم 1423؛ موسوعة طبقات‌الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، 1418ـ1424؛ محمدحسن نجفی‌قوچانی، برگی از تاریخ معاصر: حیات‌الاسلام فی احوال آیة‌الملک العلّام، پیرامون شخصیت و نقش آخوند ملامحمدکاظم خراسانی در پیشبرد نهضت مشروطیت، چاپ رمضانعلی شاکری، تهران 1378ش؛ حسن نظام‌الدین‌زاده، هجوم روس و اقدامات رؤسای دین برای حفظ ایران، به‌کوشش نصراللّه صالحی، تهران 1377ش.