دالماچیه

دالماچیه، ناحیه‌ای در سواحل دریای آدریاتیک که امروزه 758،11 کیلومترمربع از مساحت جمهوری کرواسی را تشکیل می‌دهد. ]دالماچیه عموماً ناحیه‌ای کوهستانی است. این ناحیه در قسمت شمالی سواحل شرقی دریای آدریاتیک واقع شده و از شمال‌غرب به جنوب‌شرق امتداد دارد. رشته‌کوه ولبیت در شمال و رشته‌کوه آلپ‌دیناریک در شرق دالماچیه واقع شده‌است. پیچونه با ارتفاع 630،1 متر، بلندترین قلة رشته‌کوه ولبیت و دیناره با 810،1 متر ارتفاع بلندترین قلة آلپ‌دیناریک است (سامی، ذیل مادّه). دالماچیه از سه ناحیة جغرافیایی تشکیل شده‌است: 1)ناحیة ساحلی که قسمتی از آن هموار و قسمتی دیگر به‌صورت شیب تند به دریا منتهی می‌شود و دارای خلیجهای کنگره‌واری است که لنگرگاههای مناسبی را پدید آورده‌است. 2)بخشهای داخلی که محدودة آن کاملاً مشخص نیست. 3)شمار زیادی از جزایر که مجموعاً مجمع‌الجزایر دالماچیه را تشکیل می‌دهند. آب و هوای دالماچیه مدیترانه‌ای است، اما در شمال اسپلیت به‌سبب وزش بادی که یونانیها آن را بورا و رومیها آن را آکوویلو می‌نامیدند، سردتر است (د. اسلام، چاپ دوم، تکمله، ج 12، ص 183)[.دالماچیه در گویش گگ / گگی، گویشی از زبان آلبانیایی، به معنای زیستگاه گوسفندان است. شواهد حاکی از آن است که دالماچیه از دورة نوسنگی سکونتگاه انسان بوده‌است. نخستین ساکنان دالماچیه دالماتهای قوم ایلیر بودند که در این منطقه ماندگار شدند. ایلیریان در قرن چهارم پیش از میلاد پس از ائتلاف با شاه آگرون و ملکه تئوتا کشور پادشاهی آردی‌یو را به‌وجود آوردند و به‌این‌ترتیب دالماچیه یکی از ایالتهای این پادشاهی شد. در قرن سوم پیش از میلاد امپراتوری روم درصدد تسخیر دالماچیه برآمد. رومیان سرانجام در قرن دوم پیش از میلاد این ناحیه را تسخیر و آن را جزو قلمرو خود کردند. پس از یکصدسال جنگ تمام سرزمینهایی که دالماتها به دفاع از آن می‌پرداختند دالماچیه نام گرفت و بدین‌گونه واژة دالمات مفهوم جدیدی یافت. رومیان پس از سرکوب قیامهای دالماتها، که در فاصلة سالهای ششم تا نهم میلادی برضد اشغالگران صورت گرفت، با الحاق تمام سرزمینهای قوم ایلیر به قلمرو خود، نظام اداری جدیدی پدید آوردند؛ با این تفاوت که بخش جنوبی دالماچیه از دیگر قسمتهای آن جدا و به ایالتی جدید تبدیل گردید. به‌طوری‌که نام دالماچیه فقط به همین ایالت جدید محدود شد.قلمرو دالماچیه در قرن پنجم پیش از میلاد در امتداد رود ساوا تا ناحیة سینگدوم (بلگراد امروزی) گسترش یافت.مرزهای دالماچیه از سمت شرق تا کرانه‌های رود ایبر و کوه شار ، در جنوب تا رود مات و از جانب غرب نیز تا دریای آدریاتیک وسعت یافت. بدین‌ترتیب بخش بزرگی از سرزمینهای لیبورن ، دالمات، یاپود ، دسیدیات ، پلرت ، مز ، تریبال ، داردان ، دکلئات ، آردیان ، پیروست و لابئات که از قبایلِ ایلیر بودند تحت ادارة دالماچیه درآمد.افزون بر اینها جزایر دریای آدریاتیک نیز ضمیمه دالماچیه شد. تارساتیکا ، سنیا، یادر ، تراگور ، نورونا ، ریسین ، لیسی ، اپیدائور ، ایسا ، اشقودره ، فاری (هاوری) و کورکورا نیگرا (سیاه) از مهم‌ترین شهرهای دالماچیه بودند که در سواحل جزایر آدریاتیک قرار داشتند. در دورة رمانروایی دیوکْلِسِیَن (ﺣک : 284ـ305م) بخش جنوبی دالماچیه، از گردنة کوتور به بعد، از این ایالت جدا شد و با نام پریوال به مرکزیت اشقودره به ایالتی مستقل و جدید تبدیل گردید. دالماچیه در قرن هفتم میلادی و در دوره‌ای که ضمیمة امپراتوری روم شرقی بود به اشغال آوارها ]قومی از شمال قفقاز[ درآمد. پس از این اشغال، در دالماچیه کشور جدیدی به نام خورواتیا (کرواسی)، برگرفته از نام یکی از فرماندهان آوار،شکل گرفت. دالماچیه مدتی پس از حاکمیت صربها در 823/ 1420 ضمیمة حکومت ونیز شد. این ناحیه در نیمة دوم قرن دوازدهم/ هجدهم محل جنگ عثمانی، ونیز و اتریش بود.نخستین یورش عثمانیها به دالماچیه در 775/ 1373 صورت گرفت، سپس در 879/ 1474 علی‌بیگ میکائیل‌اوغلو در رأس قشونی پانزده هزار نفری به دالماچیه و کارنیول حمله کرد و بعضی از قلعه‌های این نواحی را تسخیر کرد. عثمانیها در 884/ 1479 مطابق پیمان صلحی که با ونیز منعقد کردند در مقابل تسلیم آقچه‌حصار و اشقودره، بخشهایی از دالماچیه را به آنان بازگرداندند. در 902/ 1497 قوای عثمانی با حمله به زاغره و زادینه در دالماچیه تا مرزهای ایالت فریولی ، از ایالات ونیز، پیشروی کردند. با تلاشهای سنجق‌بیگهای بوسنی، عثمانیها بر بخشهای داخلی دالماچیه حاکم شدند و گهگاهی نیز بر جزایر نزدیک به سواحل آدریاتیک دست یافتند. با تسخیر بعضی از قلعه‌ها در حملات سالهای 934ـ935/ 1527ـ1528، سپس با فتح قلعة کلیس در 944/ 1537، در دالماچیه سنجق جدیدی تأسیس شد. ونیزیها در 945/ 1538 با حمله به مواضع عثمانیها شهرهای کوچک استرویتس ، آبروواز و اسکاردونا را بازپس گرفتند. قوای عثمانی نیز در پاسخ به این حملات، قلعه‌های دوبیزا ، نادین و چندین قلعه دیگر را فتح کردند. آندریا دورئا ]حاکم ونیز[ در همین سال قلعة استلنوئوو را از عثمانیها بازپس گرفت. لیکن این قلعه یک سال بعد با تلاشهای بارباروس* خیرالدین (خضر)پاشا ]دریاسالار عثمانی [و غازی خسروبیگ، حاکم بوسنی، بازپس گرفته شد. براساس معاهدة صلح 947/1540 میان عثمانی ـ ونیز، قلعه‌های نادین و اورانا در دالماچیه به عثمانی واگذار شد. جنگ و رقابت سه جانبة عثمانی، ونیز و اتریش بر سر دالماچیه در قرن یازدهم/ هفدهم نیز تداوم یافت. ونیزیها در 1095/ 1684 قلعه‌های زیادی را در دالماچیه تسخیر کردند. در 1097/ 1686 قلعة کاستلنوئوو در ونیز به تصرف آنان درآمد. معاهدة کارلوفچه و معاهدة 1130/ 1718 پاساروفچه* به حاکمیت عثمانی در دالماچیه پایان داد و سرزمینهای تحت حاکمیت عثمانی در دالماچیه تحت حاکمیت ونیز درآمد.سلطة ونیز بر دالماچیه تا 1150/ 1737 به طول انجامید. در این سال، ونیز طبق معاهدة کامپوفورمیو ، دالماچیه را به اتریش واگذار نمود. پس از سلطة کوتاه‌مدت فرانسویها بر دالماچیه در 1220/ 1805 بار دیگر این سرزمین در 1229/ 1814 تحت حاکمیت اتریش درآمد. پس از فروپاشی امپراتوری اتریش ـ مجارستان در پی جنگ جهانی اول، دالماچیه در 1338/ 1920 ضمیمة کشور پادشاهی صربستان شد، سپس جزو قلمرو جمهوری یوگسلاوی گردید. در حال حاضر دالماچیه در قلمرو جمهوری کرواسی قرار دارد و از نواحی گردشگری این کشور به‌شمار می‌آید. سادار ، اسپلیت، سیبرنیک ، تروگیر ، دوبروونیک (راغوزه) و کوتور از شهرهای مهم دالماچیه هستند.]پس از شکستهای عثمانیان از ونیز در فاصلة سالهای 1126/ 1714 تا 1129/ 1717 که منجر به از دست رفتن متصرفات آنان در دالماچیه شد، شماری از مسلمانان این ناحیه به بوسنی و هرزگوین مهاجرت کردند. البته مسلمانانی که دالماچیه را ترک نکرده بودند عمدتاً به اجبار فرانسیسکنها دین خود را تغییر دادند. پس از 1295/ 1878 عده‌ای از مسلمانان هرزگوین به دالماچیه مهاجرت کردند. پس از طی چندسال تعداد مسلمانان دالماچیه به حدی رسید که دولت اتریش ـ مجارستان گروه جمعیتی مسلمان (حنفی) را به رسمیت شناخت. جمعیت مسلمان دالماچیه در 1350ش/ 1971 چهار هزار تن برآورد شده‌است (د. اسلام، ج 12، ص 187ـ188)[.شماری از شخصیتها و کارگزاران عثمانی از اهالی دالماچیه بودند، از جمله داوودپاشا وزیر بایزید دوم؛ علی‌پاشا سمیز* صدراعظم سلیمان قانونی؛ یوسف‌پاشا حاکم کرت در دورة سلطنت سلطان‌ابراهیم. بعضی از آثار و بناهای عثمانی هنوز هم در دالماچیه پابرجاست. این آثار در شهرهای نووا ، نوواتین ، ماسلووین و کوتور است.منابع : ]شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898[؛ محمدبن حسنجان سعدالدین افندی، تاج‌التواریخ، ]استانبول[ 1279ـ1280، ج 2، ص 87؛ یوزف فان هامر ـ پورگشتال، دولت عالیه عثمانیه تاریخی، ترجمة محمد عطا، استانبول 1329ـ1337، ج 5، ص 54؛İsmail Hami Danişmend, İzahl Osmanl tarihi kronolojisi, İstanbul 1947-1955, II, 46, 53-54, 331, 336, 342, 400; EI2, Suppl. s.v. "Dalmatia" (by A. Popovic); Fjalor enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985, 167; İstorija naroda Jugoslavije (in Cyrillic), Beograd 1953-1960, I-II; Meydan Larousse büyük lûgat ve ansiklopedi , İstanbul 1969-1973, III, 357; Popularna enciklopedija (in Cyrillic), Belgrade 1976, 220-221; TA, s.v. "Dalmaçya"; İsmail Hakk( Uzunçarşılı, Osmanl tarihi , Ankara 1947-1959, II, 120, 124, 211-212, 323, 379, 459, III, 217, 327, 419, 477-478, 585f.