داغ دهلوی

داغ دهلوی، شاعر اردوزبان قرن سیزدهم. نام وی ابراهیم، متخلص به داغ و ملقب به نواب میرزاخان است. او در 1247 در دهلی متولد شد (داغ دهلوی، زبان داغ، مقدمة مارَهرَوی، ص 21). پدر او نواب شمس‌الدین‌خان، حاکم فیروزپور، بود (صدیقی، ص 11؛ داغ دهلوی، مهتاب داغ، مقدمة کلبعلی‌خان فائق و عابد علی عابد، ص 34). در 1251 نواب شمس‌الدین به اتهام مشارکت در قتل ویلیام فریزر ، افسر انگلیسی، کشته شد. داغ در 1256 به رامپور نزد خاله‌اش، عمده‌خانم، همسر یوسف‌علی‌خان حاکم رامپور، رفت و در 1260 پس از ازدواج مادرش با فخرالملک میرزامحمدسلطان، ولیعهد و فرزند بهادرشاه دوم*، به قلعة مُعَلّی (واقع در دهلی) رهسپار شد (سری‌رام، ج 3، ص 104؛ داغ دهلوی، زبان داغ، همان مقدمه، ص 24، 26؛ کاظمی، ص 23، 26ـ27). او فارسی را در رامپور نزد غیاث‌الدین رامپوری، نویسندة فرهنگ غیاث‌اللغات، و در دهلی از احمدحسن آموخت (سری‌رام، همانجا؛ داغ دهلوی، کلیات داغ، مقدمة چودهری، ص10ـ11). داغ خوشنویسی را از سیدمحمد پنجه‌کش دهلوی و میرزاعباداللّه‌بیگ آموخت و چون به جنگاوری و سوارکاری علاقه داشت، این فنون را نزد سجَن‌خان فراگرفت (داغ دهلوی، انشاء داغ، مقدمة مارهروی، ص 8؛ اکبرعلیخان شاهجهانپوری، ص 4). مهارت داغ در شعر با بهره‌گیری از محضر محمدابراهیم ذوق* و شرکت در مشاعره‌های شاعران قلعة معلّی افزایش یافت (صدیقی، همانجا؛ نورالحسن‌خان، ص 31؛ صابر دهلوی، ج 1، ص 437).پس از مرگ فخرالملک در 1273 و با آغاز جنگ استقلال هند، در 1274/1857 داغ و خانواده‌اش ناچار دهلی را ترک و به رامپور مهاجرت کردند (داغ دهلوی، زبان داغ، همان مقدمه، ص 31؛ صدیقی، ص 12). پس از مرگ یوسف‌علی‌خان، داغ ابتدا به دهلی و سپس به حیدرآباد رفت (سری‌رام، ج 3، ص 107ـ108؛ داغ دهلوی، مهتاب داغ، ص 79ـ80). در 1286/1869 نظام‌الملک میرمحبوب‌علی‌خان، حاکم حیدرآباد که استاد شعر نیز بود، برای داغ مقرری تعیین کرد و در 1312 به او لقبهای بلبل هندوستان، جهانْ استاد، ناظمْیارِ جنگ، دبیرالدوله، و فصیح‌الملک نواب میرزاخان بهادر داد (سری‌رام، ج 3، ص 104؛ صدیقی، ص 11؛ کاظمی، ص 129). به نظر می‌رسد وی خود لقب «فصیح‌الملک داغ دهلوی» را بیشتر به کار برده‌است (د.اسلام، چاپ دوم، ذیل" "Dāgh).داغ در 1322 درگذشت و در بارگاه یوسفین حیدرآباد به خاک سپرده شد (داغ دهلوی، زبان داغ، همان مقدمه، ص 33ـ34؛ همو، کلیات داغ، همان مقدمه، ص 16؛ سری‌رام، ج 4، ص 33).مجموعه اشعار چاپ شده او عبارت‌اند از: گلزار داغ، آفتاب داغ، مهتاب داغ، مثنوی فریاد داغ و یادگار داغ (← داغ دهلوی، کلیات داغ، همان مقدمه، ص 17ـ18). او کتاب فصیح‌اللغات را که براساس محاورات و الفاظ شعری خود اوست به پیشنهاد و همراهی احسن مارَهرَوی مرتب کرد (داغ دهلوی، انشاءداغ، همان مقدمه، ص 5؛ کاظمی، ص 162).مضمون اصلی اشعار داغ عاشقانه است، اما در سروده‌های او مسائل اخلاقی و فلسفی نیز دیده می‌شود (برای نمونه ← داغ دهلوی، کلیات داغ، ص 67، 90، 176، 444، 705، 727). داغ در اشعار خود از تلمیحات مذهبی استفاده ماهرانه‌ای کردهاست (برای نمونه ← همان، ص221، 446). موضوعات عامیانه شعر داغ بیان شاعرانه‌ای از جامعة زمان اوست که با روانی کلام، بداهه‌سرایی، حسن مطلع، تسلط در به‌کارگیری آرایه‌های ادبی و موسیقایی، و زبان محاوره‌ای و مَثَلهای شمال‌هند همراه‌است (← همان، ص180،221ـ222،231،550ـ 553؛ عابد علی عابد، ص 173ـ 175، 182ـ196). برخی از سروده‌های داغ مَثَل شدهاست (برای نمونه ← داغ دهلوی، کلیات داغ، ص 75، 473).مشهورترین شاگردان داغ عبارت‌اند از: مولانا محمدعلی جوهر (متوفی 1310ش)، جگرمراد آبادی، سائل دهلوی، احسن مارهروی، و شیخ فصیح‌الدین متخلص به نامی. محمداقبال لاهوری* نیز غزل‌سرایی را در آغاز از او آموخت (همان، مقدمة چودهری، ص 43؛ خلیفه عبدالحکیم، ص 31؛ منزوی، ج 5، ص 459، ج 8، ص 1381).احسن مارهروی زندگینامة داغ را با نام جلوه داغ براساس گفته‌های او تحریر و نامه‌های وی را به نام انشاء داغ (دهلی 1941) و یادداشتهای او را به نام بزم داغ گردآوری کرده‌است. همچنین فرزند احسن، رفیق مارهروی، مجموعه‌ای کامل از نامه‌های داغ را به نام زبان داغ در 1323/ 1905 به چاپ رساندهاست (داغ دهلوی، انشاء داغ، همان مقدمه، ص 4، 8؛ همو، زبان داغ، همان مقدمه، ص 11ـ12؛ کاظمی، ص 163ـ165).منابع : اکبرعلیخان شاهجهانپوری، یادگار داغ، آگره 1325؛ خلیفه عبدالحکیم، فکر اقبال، لاهور 1991؛ ابراهیم‌بن شمس‌الدین داغ دهلوی، انشاءداغ، مرتّبه علی احسن صاحب احسن مارَهرَوی، دهلی 1941؛ همو، زبان داغ: مجموعه مکاتیب نواب مرزاخان داغ دهلوی، مرتّبه رفیق مارهروی، لکهنو] 1960[؛ همو، کلیات داغ، مرتّبه نواز چودهری، لاهور : مکتبه شعر و ادب، ]بی‌تا.[؛ همو، مهتاب داغ، لاهور 1962؛ لاله سری‌رام، تذکره هزاردستان معروف به خمخانه جاوید، چاپ سنگی دهلی، ج 3، 1917، ج4، 1325؛ قادر بخش صابر دهلوی، تذکرة گلستان سخن، لاهور 1966؛ آفتاب احمد صدیقی، گلهاءے داغ، داکا 1957؛ عابد علی عابد، مقالات عابد: انتقاد شعر، لاهور 1989؛ تمکین کاظمی، داغ، لاهور 1960؛ احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛ نورالحسن‌خان، تذکرة طور کلیم، آگره 1298؛EI2, s.v. "Dāgh" (by Muhammad Shafī).