داعی، احمدبن ابراهیم، ادیب، شاعر و مترجم عثمانی، در نیمة دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم. تاریخ تولد داعی معلوم نیست. او به احتمال زیاد در قلمرو بنیگرمیان در حوالی کوتاهیه، در آسیای صغیر، به دنیا آمد (← لطیفی، ص 85؛ قنالیزاده، ج 1، ص 139؛ رشاد، ص 123). اطلاعات دربارة زندگی وی بسیار اندک و با یکدیگر ناسازگار است. درحالیکه برخی او را از شاعران دورة امیرسلیمان، فرزند بایزید اول (ﺣک : 791ـ 805)، دانستهاند (← لطیفی؛ رشاد، همانجاها)، قنالیزاده (همانجا) و به تبعیت از او، محمد ثریا (ج 1، ص 190)، داعی را از شعرای دورة مراد اول (ﺣک : 761ـ791) و از ملازمان برادرش، سلیمانپاشا، معرفی کردهاند که البته درست نیست. درست آن است که داعی در دورة سلیمانشاه و پسرش یعقوب دوم، از آلگرمیان و نیز بایزید اول و پسرانش، امیرسلیمان و محمد اول (ﺣک :805 ـ824) و سپس مراد دوم (ﺣک : 824 ـ 855) از عثمانیان، زندگی کردهاست (تولگا اجاک، ص 14ـ15؛ بانارلی ، ج 1، ص 455؛ قراخان، ص 219؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ د.ا.د.ترک، ذیل «احمد داعی»).داعی پس از تحصیل علوم در زادگاهش، مدتی در آنجا منصب قضا را برعهده گرفت (تولگا اجاک، ص 16؛ کورتانتامر ،1977الف، ص 118). پس از درگذشت سلیمانشاه در 789، جانشین او، یعقوب دوم، وی را در حمایت خود قرار داد (د.ا.د.ترک، همانجا). داعی سپس به خدمت سلاطین عثمانی درآمد، اما تاریخ دقیق پیوستن او به دربار عثمانی محقق نیست. شاید با غلبة بایزید اول بر یعقوب دوم در 792 و الحاق اراضی بنیگرمیان به کشور عثمانی، داعی نزد امیرسلیمان رفته و بعد از اعلام سلطنت امیرسلیمان در 805 ، در ادرنه به خدمت او درآمده باشد (همانجا؛ تولگا اجاک، ص 15ـ16). امیرسلیمان از حاکمان ادبدوست عثمانی بود و از هنرمندان حمایت میکرد. ازاینرو شاعرانی مانند داعی، احمدی، شیخی و حمزه در اطراف او گرد آمده بودند (د.ا.د.ترک، همانجا). بعد از امیرسلیمان، داعی ابتدا به موسی چلبی، از شاهزادگان عثمانی، انتساب جست و سپس نزد برادر او، محمد اول، که زمام امور حکومت عثمانی را بهدست گرفته بود، رفت و تحت حمایت او قرار گرفت و حتی استادی و تربیت فرزند او شاهزاده مراد (بعدها سلطانمراد دوم) را عهدهدار شد (کورتانتامر، 1977الف، ص 126؛ تولگا اجاک، ص 25).داعی پساز مرگ محمد اول در 824 ، در خدمت سلطانمراد دوم بود و در این زمان تذکرةالاولیاء، اثر عطار، را برای وی ترجمه کرد. این آخرین اثری است که از داعی در دست است، لذا احتمالاً وی اندکی بعد از 824 در بورسه* درگذشتهاست (تولگا اجاک، ص 28؛ قس حاجیخلیفه، ج 1، ستون 789، که تاریخ درگذشت وی را حدود 820 دانستهاست). ظاهراً مزار احمد داعی در بورسه در جوار مسجدی به نام خود اوست. در بورسه محله و حمامی نیز به نام او وجود دارد (← تولگا اجاک، ص 29).احمد داعی به زبانهای ترکی، فارسی و عربی، و نیز در اکثر علوم متداول زمان خود تسلط و در تصوف نیز دستی داشت (همان، ص 17). با اتکا به همین پشتوانه قوی علمی، وی آثار بسیاری در زمینههای مختلف علمی ـ ادبی تألیف و ترجمه کرد، بهگونهای که از بنیانگذاران شعر ترکی در آناطولی بهشمار میرود (← بانارلی، ج 1، ص 455ـ456). بخش زیادی از آثار داعی را اسماعیل حکمت ارتایلان بهصورت عکسی در کتاب) احمد داعی: زندگی و آثار( (استانبول 1952) بهچاپ رساندهاست (منگی ، ص 104).آثار منظوم1) دیوان ترکی (آنکارا 2001). نسخهای از این اثر در میان کلیات داعی موجود در کتابخانه بوردور (ش 735) وجود دارد که شامل 5 قصیده و 199 غزل است() دایرةالمعارف زبان و ادبیات ترکی( ، ذیل «احمد داعی»؛ د.ا.د.ترک، همانجا). نسخه کاملتر آن که در دارالکتب و الوثائق القومیه مصر نگهداری میشود، حاوی 19 قصیده، 5 ترجیعبند، یک ترکیببند، 2مستزاد، 12 قطعه و 281 غزل است (کورتانتامر، 1977ب، ص 139ـ 140). کورتانتامر ( 1977الف، ص 138) با معرفی همین نسخه، نشان داد مطایبات که قبلاً اثر مستقلی از داعی پنداشته میشد، صرفاً اشعار برگزیدهای از دیوان اوست.2) دیوان فارسی (تهران 1385ش). تنها نسخة خطی این اثر که در 816 تدوین شدهاست، در کتابخانة آثار خطی و چاپی قدیمی در بورسه (بخش اورخانغازی، ش 1196) نگهداری میشود (د.ا.د.ترک، همانجا؛ تولگا اجاک، ص 70).3) چنگنامه (کیمبریج 1975). مشهورترین اثر داعی در 25 فصل و 1146 بیت است که در قالب مثنوی سروده شدهاست (منگی، ص 104؛ اویسال ، ص 457). سه نسخه از آن در کتابخانههای بوردور، عزت قویوناوغلو و ضیا کارال در سیواس موجود است (د.ا.د.ترک، همانجا) و گونول آلپای (تکین) آن را به چاپ رساندهاست (اویسال، ص 450، پانویس 7). تا زمان یافته شدن نسخههای چنگنامه حتی بر سر نام آن نیز اختلافنظر وجود داشت (برای نمونه ← قنالیزاده، ج 1، ص 139؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 607، که نام آن را جنگنامه ذکر کردهاند) و تصور میشد که موضوع آن جنگ باشد (← تولگا اجاک، ص 57ـ58). این اثر اولین مثنوی در ادبیات عثمانی است که بدون وامگیری از مثنویهای غیرترکی سروده شدهاست (بانارلی، ج 1، ص 455؛ تولگا اجاک، ص 58؛ قس پورجوادی، ص 844 ، که میگوید چنگنامه تحتتأثیر مستقیم رساله چنگ، نوشتة کمالالدین مراغی (متوفی 665) یا سراجالدین قُمری آملی*، سروده شدهاست). سرایش آن در 8 شوال 808 به پایان رسیده و به امیرسلیمان تقدیم شدهاست (رشاد، ص 123؛ اویسال، ص 455). موضوع چنگنامه در واقع سرگذشت چنگ و صحبتهای چهار قسمت مختلف این آلت موسیقی است که شاعر از آنها برداشت صوفیانه دارد. درحقیقت این چهار قسمت تمثیل شریعت، طریقت، حقیقت و معرفتاند (اویسال، همانجا؛ برای آگاهی بیشتر ← تولگا اجاک، ص 58ـ60؛ د. اسلام، همانجا).4) وصیت نوشیروان. مثنوی کوچک تعلیمی و 115 بیتی است و تنها نسخة آن در کتابخانه بوردور (ش 735) قرار دارد (ینیترزی ، ص 2؛ برای متن کامل آن ← همان، ص 3ـ15).5) علم عروض. احمد سوگی آن را یافته و در مقالهای با عنوان )«اثری ناشناخته از احمد داعی: علم عروض»( معرفی کردهاست (چتین و مقدم، ص 59، 66، یادداشت 5).6) عقودالجواهر. لغتنامه منظوم عربی به فارسی در 650 بیت که احمد داعی آن را برای تعلیم شاهزادهمراد بهنظم درآوردهاست. درواقع این اثر برگرفته از نقودالزواهر رشیدالدین وطواط* (متوفی 573) است (حاجیخلیفه، ج 2، ستون 1156؛ د.ا.د.ترک، همانجا؛ برای نسخههایی از آن ← منزوی، ج 3، ص2000ـ2001).7) ترجمة جاماسبنامه. این اثر ترجمة ترکی جاماسبنامه خواجه نصیرالدین طوسی است. نسخهای از آن در گروه زبان و ادبیات ترکی دانشکده ادبیات دانشگاه استانبول موجود است (د.ا.د.ترک، همانجا؛ منگی، ص 105).آثار منثور1) ترسّل. قدیمترین اثر موجود دربارة اسلوب و آداب نامهنگاری و طرز آوردن عناوین و القاب مختلف زبان ترکی است. نسخهای از آن در کتابخانة عمومی مانیسا نگهداری میشود (د.ا.د.ترک، همانجا؛ منگی، ص 106؛ تولگا اجاک، ص 78ـ79).2) وسیلة الملوک لِأهل السلوک. تفسیر آیةالکرسی به زبان ترکی است، علاوه بر آن شرح اسماءالحسنی نیز در آن گنجانده شدهاست. تنها نسخة آن در کتابخانة عزت قویوناوغلو، در قونیه، موجود است (منگی؛ د.ا.د.ترک، همانجاها؛ تولگا اجاک،ص 85).3) مفردات (ارزروم 2008). احمد داعی این اثر را برای آموزش صحیح زبان فارسی به ترکیزبانان تألیف کردهاست. میتوان آن را قدیمترین دستور زبان فارسی دانست که در آناطولی نگاشته شدهاست. این اثر دارای چهار بخش اسامی، افعال، صرف و حروف است (چتین و مقدم، ص53). عبدالباقی چتین آن را تصحیح و چاپ کردهاست.4) ترجمة تفسیر ابواللیث سمرقندی. این اثر اولین ترجمة تفسیر قرآن در آناطولی است. احمد داعی علاوه بر مقدمة منظوم، که تماماً از خود اوست، در جایجای متن تفسیر نیز نظر خود را آوردهاست. از بین نسخههای بسیار آن، دو نسخه موجود در کتابخانههای دانشگاه استانبول (بخش نسخ خطی ترکی، ش 8248) و سلیمانیه (بخش فاتح، ش 631) بهسبب دربرداشتن مقدمة منظوم اهمیت بیشتری دارند (بروسهلی، ج 2، ص 172؛ د.ا.د.ترک، همانجا؛ تولگا اجاک، ص 73ـ75؛ قس چتین، ص 85 ، که این اثر را از آن موسی ازنیقی دانستهاست).5) ترجمة طب نبوی. احمدبن یوسف تیفاشی* کتاب الشفا فی احادیث المصطفی، اثر ابونُعَیْم حافظ اصفهانی، را تلخیص کرده و احمد داعی نیز به خواست اوموربیگبن تیمورتاش این مختصر را به ترکی ترجمه کرده و خود نیز مطالبی بر آن افزودهاست. از چهار نسخة شناختهشده این اثر، یکی در کتابخانة تاریخ طب دانشگاه استانبول (ش90) نگهداری میشود (بروسهلی؛ د.ا.د.ترک، همانجاها؛ تولگا اجاک، ص 83).6) ترجمة اشکال نصیرطوسی. ترجمة ترکی رساله سی فصل فی التقویم خواجه نصیرالدین طوسی، دربارة هیئت و نجوم است. یکی از نسخههای مختلف آن در کتابخانه سلیمانیه (بخش لالهلی، ش 2735) وجود دارد (د.ا.د.ترک، همانجا؛ تولگا اجاک، ص 76).7) ترجمة تعبیرنامه. ترجمة اثری است در باب تعبیر خواب از ابوبکربن عبداللّه واسطی که زبان اصلی آن عربی بوده، ولی داعی آن را از ترجمة فارسی به ترکی برگردانده و به یعقوب دوم تقدیم کردهاست. نسخهای از آن در کتابخانة سلیمانیه و دیگری در کتابخانة قدیمی بلدیه موجود است (د.ا.د.ترک، همانجا؛تولگا اجاک، ص 79ـ80).8) مفتاحالجنة. داعی این کتاب را از عربی به ترکی ترجمه کردهاست. این اثر ماهیت دینی و شرعی دارد و از هشت مجلس تشکیل شدهاست: فضیلت نماز، فضیلت توبه، قضا و قدر،فضیلت ماه رجب، فضیلت ماه رمضان، فضیلت شب قدر، صدقه و فطریه، و نماز عید. تعدادی از نسخ متعدد آن در کتابخانة سلیمانیه (بخش اسعدافندی، ش 1726؛ بخش فاتح، ش 2853؛ بخش بغدادلی وهبی ، ش 1565) نگهداری میشود(بروسهلی؛ د.ا.د.ترک، همانجاها).9) ترجمة تذکرةالاولیا. داعی به درخواست قرهجهبیگ، تذکرةالاولیای عطار را برای سلطانمراد دوم ترجمه کرد؛ تنها نسخة آن در کتابخانة سلیمانیه نگهداری میشود (منگی؛ د.ا.د.ترک، همانجاها).آثار دیگری نیز به احمد داعی نسبت داده شده که بعدها معلوم شده از آن او نیست. از جمله جنانالجنان و ترجمة صد حدیث و جواهرالمعانی که بهترتیب از آنِ محمدبن حاجیعوض مفسر، مصطفی ضریر ارزرومی و خضربن یعقوب است (چتین و مقدم، ص 58ـ59). سراجالقلوب نیز که تولگا اجاک (ص 82) آن را از احمد داعی دانستهاست، باتوجه به ذکرنشدن نام داعی در آن و اینکه داعی در تمام آثارش به ذکر نام خود التزام داشتهاست، از او نیست (چتین و مقدم، ص 58؛ قراسوی، ص 29). همچنین دو اثر به نامهای اسرارنامه و منصورنامه به داعی نسبت داده شدهاند که چون تابهحال نسخهای از آنها بهدست نیامده، نمیتوان دربارة آنها سخنی گفت (د.ا.د.ترک، همانجا).منابع: محمدطاهر بروسهلی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ نصراللّه پورجوادی، زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی، تهران 1385ش؛ فاطمه تولگا اجاک، احوال و آثار و تحلیل اشعار دیوان فارسی احمد داعی، تهران 1385ش؛ محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ عبدالباقی چتین و علیرضا مقدم، «]درباره[ مفردات: قدیمیترین دستورزبان فارسی در آناتولی] از احمدبن ابراهیم داعی[»، مجله تاریخ ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، ش 60 (بهار 1388)؛ حاجیخلیفه؛ فائق رشاد، تاریخ ادبیات عثمانیه، استانبول ]بیتا.[؛ حسن قنالیزاده، تذکرةالشعرا، چاپ ابراهیم قُتلُق، آنکارا 1978ـ 1981؛ لطیفی، تذکره لطیفی، چاپ احمد جودت، استانبول 1314؛ منزوی؛Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk edebiyât târihi, İstanbul 1987; Abdülbaki Çetin, "Ebu'l-Leys Semerkandî tefsirinin Türkçe tercümesi üzerine", Türkiyat araştrmalar dergisi , no.22 (Güz 2007); EI2, s.v. "Dā‘ī, Ahmad b. Ibrāhīm" (by Fahir İz); Abdülkadir Karahan, Türk kültürü ve edebiyat, İstanbul 1998; Yakup Karasoy, "Sirâcü'l-Kulûb ve eserdeki hayvan tespihleri", Türkiyat araştrmalar dergisi , no.19 (Bahar 2006); Tunca Kortantamer, "Ahmed-i Dâ‘î ile ilgili yeni bilgiler", Türkoloji dergisi, vol.7 (1977a); idem, "Ahmed-i Dâ‘î‘'nin Mutâyebât adıyla tanınan eseri üzerine", in ibid (1977b); Mine Mengi, Eski Türk edebiyat tarihi , Ankara 1994; Türk dili ve edebiyatansiklopedisi ,İstanbul: Dergâh Yayınları, 1976-1998, s.v. "Ahmed Dâi" (by Mehmet Aksoy); TDVİA, s.v. "Ahmed-i Dâî" (by Günay Kut); R. Selçuk Uysal, "Çengnâme hakkında", in Folkloristik: Prof.DR. Dursun Yldrm armağan, Ankara 1998; Emine Yeniterzi, "Ahmed-i Dâ‘î'nin Vasiyyet-i Nûşirevân adlı mesnevisi", Türkiyat araştrmalar dergisi, no.19 (Bahar 2006).