داردانل تنگه

داردانل، تنگه، در ترکی چَناق‌قلعه بوغازی، تنگه‌ای بین دریاهای مَرمَره و اژه. این تنگه به لحاظ ویژگیهای جغرافیایی بسیار شبیه تنگه بوسفور* در همسایگی آن است (د.ا.د.ترک، ذیل «چناق‌قلعه بوغازی») عثمانیان این تنگه را بحر سفید بوغازی یا آق دنیز بوغازی (= تنگه دریای سفید)، و قلعه سلطانیه بوغازی (= تنگه قلعه سلطانیه) می‌خواندند. تنگه داردانل (به یونانی «(») با عرض بین 1250 متر تا 8 کیلومتر و طول حدود 62 کیلومتر، آخرین قسمت راه دریایی بوسفور ـ مرمره ـ داردانل است که دریای مرمره* را به دریای اژه* و سپس مدیترانه متصل می‌سازد. این راه دریایی کوتاه‌ترین مسیر دریایی کشورهای مجاور دریای سیاه و تنها طریق آبی اتصال آنها به بازارهای خاور نزدیک و اروپای غربی است (سامی، ذیل «داردانله»؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «چناق ـ قلعه بوغازی»؛ دولتیار، ص 37ـ38). نام داردانل در یونان قدیم، گویا از نام قصبه داردانوس در نزدیکی تنگه داردانل گرفته شده است (گریمال ، ذیل "Dardanos").تنگه داردانل از جنوب غربی به شمال شرقی امتداد دارد. ساحل آن در طرف اروپایی ناهموار اما در ساحل آناطولی هموارتر و در بعضی جاها ماسه‌ای است. عمق آبهای آن به طور متوسط 55متر است، ولی در باریک‌ترین محل بین چَناق‌قلعه و کلیدالبحر، عمق آن به بیش از نهصد متر می‌رسد (سامی، همانجا؛ لیتلهیلز ، ص 28).داردانل از شمال تحت‌تأثیر جریانهای جوّی دریای سیاه و از جنوب تحت‌تأثیر جریانهای مدیترانه‌ای است (چاووش ،ص 46). اجه‌آباد و گلیبولی از بندرهای دو طرف تنگه‌اند (روزاکیس و ستاگوس ، ص 3).در یونان باستان، داردانل به لحاظ اقتصادی، سیاسی و نظامی بسیار مهم بود و تسلط بر آن درآمدهای تجاری فراوانی به همراه داشت، چنان که شهر تروا با تسلط بر این تنگه ثروت بسیاری اندوخت و موضوع داستانهای بسیاری شد (هموند، ص 53).تنگه داردانل به عنوان مرز بین قاره‌های آسیا و اروپا، در لشکرکشیهای بین این دو قاره، حائز اهمیت سوق‌الجیشی بود. اولین لشکرکشی ایرانیان به یونان در 492 پیش از میلاد، از طریق دریای اژه و عبور از داردانل صورت گرفت (رنلدز ، ص 16). در لشکرکشی خشایارشا، نیروهای ایرانی از طریق دو پلی که با به هم بسته شدن صدها کشتی ساخته شده بود، با عبور از داردانل وارد تراکیا شدند (هیوود ، ص 313؛ اوریو و اشمیت پانتل ، ص 137).در زمان فرمانروایی روم شرقی نیز داردانل اهمیت تجاری و نظامی خود را حفظ کرد؛ به‌ویژه اینکه این تنگه در مدخل پایتخت آنها یعنی قسطنطنیه واقع بود. در 590، نیروهای صلیبی با عبور از داردانل بر قسطنطنیه دست یافتند (د.ا.د.ترک،همانجا).عثمانیان اغلب بر هر دو تنگه مسلط بودند، اما گاهی نیروهای دریایی خارجی امکان می‌یافتند در تنگه نفوذ کنند و تهدیدی برای آنها به حساب می‌آمدند، چنان‌که ونیزیها در 819 و 848، از همین طریق به دریای مرمره وارد شدند. بر اثر این تعرضها، سلطان محمد دوم (حک : 855ـ886) برای دفاع از داردانل، دو قلعه در دو سوی تنگه بنا کرد: قلعه سلطانیه، در ساحل آسیایی و کلیدالبحر، در ساحل اروپایی. در 1061، ونیزیها با اشغال جزایر بوزجه آدا (تندوس ) و لِمنی در مدخل داردانل، با تسلط بر تنگه مانع رسیدن مواد غذایی به استانبول شدند (اسماعیل احمد یاغی، ص 109ـ110). دولت روسیه نیز، که در پی راهیابی به دریای مدیترانه بود، برای تسلط بر تنگه‌های بوسفور و داردانل، دولت عثمانی را تحت فشار قرار داد. اما دولت انگلستان نگران دستیابی روسها به دریای مدیترانه بود و از دولت عثمانی حمایت می‌کرد. قرارداد خونکار اسکله‌سی ، که در 1249/1833 با روسیه بسته شده و بهروسها امتیازات ویژه‌ای در استفاده از تنگه‌ها داده بود، در زمان عبدالمجید اول (حک : 1255ـ1277) لغو گردید و طبق قرار جدید، تنگه‌های بوسفور و داردانل به روی همه کشتیهای جنگی بسته شد. در زمان سلطان عبدالحمید دوم (حک : 1293ـ1327) استحکامات منطقه اطراف داردانل تقویت گردید (همان، ص133ـ134، 141ـ143، 188). طبق معاهده صلح سان‌استفانو که در پایان جنگ روس و عثمانی (1295/ 1878) بین آنها بسته شد، عبور کشتیهای روس از تنگه‌های بوسفور و داردانل، چه در زمان صلح و چه جنگ، آزاد شد (آلتوغ ، ص124ـ 125؛ اسماعیل احمد یاغی، ص192ـ194).با شروع جنگ جهانی اول، دولت عثمانی به کمک کارشناسان آلمانی، قلعه‌های مشرف بر داردانل را تحکیم و مسیر تنگه را مین‌گذاری کرد. متفقین امیدوار بودند با تسلط بر داردانل، استانبول را تصرف کنند و عثمانی را به پایان دادن جنگ وادار سازند. هرچند انگلیسیها نیروهای خود را در ساحل آسیایی تنگه پیاده کردند (ابوک ، ص 56ـ57)، در 3 ربیع‌الاول 1334/ 9 ژانویه 1916، بعد از پنج ماه تلاش بی‌نتیجه و حدود 000،120 کشته، مجبور به عقب‌نشینی از داردانل شدند. در همان دوره، طبق یکی از قراردادهای سرّی بین متفقین (قرارداد آستانه در 1334/ 1915)، مقرر شده بود، بعد از پایان جنگ و پیروزی متفقین، استانبول و تنگه‌های بوسفور و داردانل در اختیار روسیه قرار گیرد، ولی با وقوع انقلاب در روسیه، این قسمت از پیمان هرگز اجرا نشد (اسماعیل احمد یاغی، ص 222ـ 223). با شکست عثمانی در جنگ جهانی اول، نیروهای انگلیسی تنگه‌ها و استانبول را تصرف کردند. بر اساس پیمان صلح مُندرُس در ذیحجه 1336/اکتبر 1918، بین عثمانی و کشورهای متفق، تنگه‌ها برای کشتی‌رانی بین‌المللی آزاد شدند (← مُنْدْرُس*، پیمان). در پیمان سِور که در 24 ذیقعده 1338/10 اوت 1920 بر عثمانی تحمیل شد، این تنگه‌ها تحت اداره بین‌المللی درآمدند و اطراف آنها از ادوات نظامی عاری گردید (همان، ص 225ـ226؛ نیز ← سِور*، پیمان). مسئله تنگه‌ها در مادّه 12 بیانیه ویلسون، نیز منعکس شده است. در این مادّه، وودرو ویلسون ، از رؤسای جمهور امریکا، از آزادی عبور کشتیهای تمام کشورها سخن گفته است (شرمر ، ص 195ـ196).با شکل‌گیری مقاومت ترکها در آناطولی به رهبری مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) و پیروزیهای آنها در مقابل یونانیان، سرنوشت تنگه‌ها تغییر یافت. در 1301ش/1922 نیروهای مصطفی کمال تا مواضع انگلیسیها در داردانل پیشروی کردند و احتمال درگیری بین دو طرف شدت گرفت. متعاقب آن، در کنفرانس صلحی بین دو طرف، انگلستان تنگه‌ها و استانبول را به دولت آنکارا واگذار کرد (ابوک، ص 63).طبق موافقت‌نامه مونترو در 1315ش/ 1936، حقحاکمیت ترکیه بر این تنگه‌ها احیا شد و دولت ترکیه امکان نظارت بیشتر بر این تنگه‌ها و ایجاد استحکامات نظامی در اطراف آنها را به دست آورد (شاو ، ج 2، ص 377).امروزه، تنگه‌های داردانل و بوسفور در مناسبات جهانی جایگاه مهمی دارند. اهمیت این تنگه‌ها تنها به سبب جایگاه ویژه سوق‌الجیشی آنها نیست، بلکه این دو تنگه در مبادلات جهانی، به‌خصوص برای کشورهای حوزه دریای سیاه نقش حیاتی دارند (← اینان ، ص 2).منابع: کریس ابوک، ترکیه، ترجمه مهسا خلیلی، تهران 1384ش؛ اسماعیل احمد یاغی، الدولة‌العثمانیة فی‌التاریخ الاسلامی الحدیث، ]ریاض ?1415/ 1995[؛ مصطفی دولتیار، رژیم حقوقی تنگه‌های بین‌المللی با تأکید بر مسائل حقوقی تنگه هرمز، تهران 1372ش؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس‌الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/1889ـ1898؛Y(lmaz Altug(, Siyasi tarih ders notlar: 1776-1920, I(stanbul 1977; Canan Zehra (avu(, "(anakkale'de kentsel gel(((imin uzaktan alg(lama ve GPS (l((mleri ile izlenmesi", I(stanbul (niversitesi Edebiyat Fak(ltesi Cog(rafya B(l(m( Cog(rafya dergisi, no. 15 (2007); EI2, s.v. "C(anak(-k(al(azghe bo((" (by V. J. Parry); Pierre Grimal, Dictionnaire de la mythologie grecque et romaine, Paris 1986; Nicholas Geoffrey Lemprie(re Hammond, A history of Greece to 322 B. C., Oxford 1959; Richard Mansfield Haywood, Ancient Greece and Near East, London 1968; Y(ksel I(nan, "The current regime of the Turkish straits", Journal of international affairs, vol. 6 (March- May "The configuration Littlehales, Washington George 2001); of the Oceanic basins", Bulletin of the National Research Council, no. 85 (Jun. 1932); Claude Orrieux and Pauline Schmitt Pantel, A history of Greece, Malden, Mass. 1999; Clark G. Reynolds, Navies in history, Annapolis, Md. 1998; Christos L. Rozakis and Petros N. Stagos, The Stanford 1987; Netherlands The Dordrecht, straits, Turkish empire and modern Turkey, Ottoman the History of Shaw, J. Cambridge 2002; David Shermer, World War I, in Wars of the 20th century, London: Octopus Books, 1975; TDVI(A, s. v. "(anakkale bog(az(" (by Metin Tuncel).