دارالفنون، نام چند نهاد آموزش عالی به سبک جدید در ایران و عثمانی.
۱) در ایران الف) دارالفنون تهران، تأسیس نهاد آموزشی جدید حاصل اندیشه میرزاتقی خان امیرکبیر* بود. دیدار وی از مراکز آموزشی روسیه و عثمانی و آشنایی با مراکز علمی غرب از طریق کتابهایی که زیرنظر وی ترجمه می شدند، زمینه ساز تأسیس مدرسه ای به سبک جدید گردید. نیاز به آموزش دانش و فنون غربی، به ویژه در حوزه نظامی، از زمان مواجهه با غرب همواره وجود داشت. شکستهای نظامی در برابر روسیه، عاملی تأثیرگذار در ترغیب دولت مردان قاجار برای رفع عقب ماندگی و کسب دانش و فنون جدید بود. از همین رو، در اوایل دوره قاجار، گروهی از جوانان به غرب فرستاده شدند و عده ای معلم خارجی نیز به استخدام دولت ایران درآمدند، اما این اقدامات پاسخگوی نیاز کشور و گام مؤثری برای رفع عقب ماندگیهای آموزشی نبود. به همین سبب، امیرکبیر از همان آغاز صدارت در راه بر آوردن نیازهای فرهنگی جامعه گام برداشت. در این میان، خبر تأسیس دارالفنون در استانبول در ۱۲۶۳ نیز در اقدام وی بی تأثیر نبود. بدین ترتیب به همت امیرکبیر، سنگ بنای «تعلیم خانه»ای که «علوم و صنایع در آنجا تعلیم و تعلم شود» گذاشته شد (روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۲۹، ۲۳ شوال ۱۲۶۷، ص ۲).ساخت بنای مدرسه در ۱۲۶۶ در ضلع شمال شرقی ارگ سلطنتی آغاز شد. میرزا رضای مهندس باشی، ظاهرآ با الهام از نقشه سربازخانه و عمارت وولیچ انگلستان، نقشه ساختمان را تهیه کرد و محمدتقی خان معمارباشی نیز آن را ساخت. بنای مدرسه که دارای پنجاه حجره منقَّش مذهَّب وسیع بود، در ۱۲۶۹ به اتمام رسید (همان، ش ۹۸، ۵ ربیع الاول ۱۲۶۹، ص ۱؛ اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸ش، ج ۳، ص ۱۷۱۹؛ محبوبی اردکانی، ج ۱، ص ۲۵۸). امیرکبیر، پیش از پایان ساخت مدرسه، جان داوود (مترجم وزارت خارجه) را برای استخدام معلم به اتریش فرستاد. او هفت معلم (سه تن برای آموزش امور نظامی و چهار تن برای آموزش امور پزشکی، مهندسی و معدن) استخدام کرد (روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۴۲، ۲۶ محرّم ۱۲۶۸، ص ۱ـ۲، ش ۴۳، ۳ صفر ۱۲۶۸، ص ۱). امیرکبیر به دو دلیل به استخدام معلمان اتریشی روی آورد: نخست برای اینکه از انگلیس، روسیه و فرانسه فاصله بگیرد و دوم، برای اینکه معلمان را از سیاست دور نگاه دارد؛ اما معلمان اتریشی وقتی وارد ایران شدند که امیرکبیر عزل شده بود. از این رو، با آنها به سردی رفتار شد. حتی میرزا آقاخان نوری، صدراعظم جدید که با اصلاحات امیرکبیر مخالف بود، قصد داشت با پرداخت غرامت آنها را بازگرداند. به رغم کارشکنیهای وی و انگلیسیها ــکه برای اخلال در کار معلمان اتریشی اصرار داشتند گروهی از ایتالیاییها جایگزین آنها در دارالفنون شوندــ این مدرسه کار خود را آغاز کرد (پولاک ، ج ۱، ص ۲۹۸، ۳۰۱).با تأسیس دارالفنون، دولت رسمآ و مستقیم وارد حوزه آموزش شد و از بودجه دولت و مالیات تویسرکان و ملایر به اداره آن پرداخت. هدف از تأسیس دارالفنون در وهله نخست، آموزش امور نظامی بود. به همین سبب، هشت ماه پیش از گشایش رسمی آن، بخش آموزش نظامی کار خود را آغاز کرد. این مدرسه ابتدا «مدرسه جدید»، «مدرسه نظامیه» و «مکتب خانه پادشاهی» نامیده می شد. عنوان دارالفنون برای نخستین بار در نامه میرزا محمدعلی خان شیرازی، وزیر امور خارجه، به کلانتر تهران در ۲۴ محرّم ۱۲۶۸ ذکر گردید (← آدمیت، ص ۳۵۵، ۳۶۱) و با همین نام در ۵ ربیع الاول ۱۲۶۸ (سیزده روز پیش از قتل امیرکبیر)، پس از آنکه صد تن از شاهزادگان و رجال دولت به حضور ناصرالدین شاه رسیدند، رسمآ گشایش یافت بی آنکه از بانی آن، امیرکبیر، نامی به میان بیاید. مدرسه را از آن رو دارالفنون نامیدند که قرار شد هر فنی در آن آموزش داده شود (← روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۴۳، ۳ صفر ۱۲۶۸، ص۲، ش۴۸، ۹ ربیع الاول ۱۲۶۸، ص۱؛ اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۱۰۸۰). محیط طباطبائی (ص۱۸۹) احتمال داده است اطلاق نام دارالفنون پس از برکناری امیرکبیر، با اقتباس از نام دارالفنون استانبول صورت گرفته باشد، نه به اعتبار ذکر آن در نامه میرزا محمدعلی خان.چون معلمان دارالفنون خارجی بودند، در آغاز این مدرسه زیرنظر وزارت خارجه بود و ریاست آن را میرزا محمدعلی خان به عهده داشت اما پس از درگذشت وی، به سبب غالب بودن جنبه نظامی مدرسه، ریاست آن به عزیزخان مُکری*، آجودان باشی کل نظام، واگذار شد. ناظم مدرسه رضاقلی خان هدایت* بود، که هجده سال این سمت و سپس ریاست دارالفنون را به عهده گرفت (هدایت، ص ۶۳؛ اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸ش، ج۲، ص ۱۰۸۰ـ۱۰۸۱، ۱۰۸۳؛ محبوبی اردکانی، ج ۱، ص ۲۶۴). به گفته احتشام السلطنه (ص ۲۲۶)، «به خاطر وجود دارالفنون» وزارت علوم تأسیس شد تا به امور آن رسیدگی کند. تحصیل در دارالفنون رایگان بود. حتی برخی از دانش آموزان مبلغی ماهیانه نیز دریافت می کردند، اما در ۱۲۹۹ش، طبق مصوبه شورای عالی معارف، دانش آموزان به پرداخت شهریه ملزم شدند که این شامل حال شاگردان بی بضاعت نمی شد (← «لزوم دریافت شهریه از کلیه محصلان به استثنای دانش آموزان بی بضاعت در راستای اجرای مادّه ۶۶ نظامنامه مدرسه، آمار کارکنان و دانش آموزان مدرسه دارالفنون»، ص ۴، سند ش ۲۹۷۰۱۳۹۵۲، مورخ ۱۲۹۹ـ ۱۳۰۰ش، موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران). دانش آموزان می بایستی آموزش ابتدایی را گذرانده باشند. به آنها روزانه یک وعده غذا و سالیانه دو دست لباس تابستانی و زمستانی می دادند. لباس هریک از رشته ها مخصوص و با سایر رشته ها متفاوت بود (روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۹۸، ۵ ربیع الاول ۱۲۶۹، ص ۱ـ۲؛ اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸ش، ج ۲، ص ۱۰۸۰)، اما گفته شده است که بعدها لباس دانش آموزان متحدالشکل شد (← اورسل ، ص ۲۵۳).در آغاز شاهزادگان و فرزندان رجال دولتی در دارالفنون تحصیل می کردند و به هر یک از آنان اتاق مخصوص داده می شد، اما بعدها فرزندان مردم عادی، به استثنای یهودیان، حق تحصیل در دارالفنون یافتند (احتشام السلطنه، ص ۳۱۶؛ اورسل، همانجا؛ کرزن ، ج ۱، ص ۴۹۵). اگرچه دختران از تحصیل در دارالفنون محروم بودند.دارالفنون ایران بیست سال پیش از دارالفنون ژاپن و سه سال پس از دارالفنون عثمانی تأسیس شد (محبوبی اردکانی، ج ۱، ص۳۱۶؛ یغمائی، ۱۳۷۶ش، ص۹). گفته می شود در سازماندهی دارالفنون از پلی تکنیک وین الهام گرفتند (رشدیه، ص ۱۱۰).دارالفنون به طور رسمی کار خود را با آموزش هشت رشته، از جمله علوم طبیعی، پزشکی و نظامی که «هریک محتاجٌالیه امور مملکت» بودند، آغاز کرد. آموزش زبانهای خارجی مانند آلمانی، انگلیسی، عربی، روسی و فرانسه نیز در زمره برنامه های درسی بود. در واقع، با تأسیس دارالفنون، زبانهای خارجی در ایران عمومیت یافت. ظاهرآ معلمان شیوه یکسانی نداشتند، چنان که برخی از آنها درس را به دو شیوه عام و خاص آموزش می دادند. درس عام به همه شاگردان داده می شد و درس خاص مختص آموزش به تعداد اندکی از دانش آموزانِ بااستعداد بود (← روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۹۸، ۵ ربیع الاول ۱۲۶۹، ص ۱ـ۲). ابتدا معلم خود درس می داد و در مرحله بعد، دانش آموزان ممتاز که به آنها «خلیفه درس» می گفتند، وظیفه آموزش را به عهده داشتند. با آنکه معلمان غالبآ اتریشی و ایتالیایی بودند، به سبب فقدان مترجم زبانهای اتریشی و ایتالیایی و وجود مترجمان فرانسه بسیار، از جمله میرزاملکم خان* ناظم الدوله (از معلمان دارالفنون)، آموزش به زبان فرانسه صورت می گرفت. گفته می شود زبان فرانسه از طریق دارالفنون در آموزش ایران نفوذ کرد و نزدیک به هشتاد سال زبان رسمی آموزش در مدارس ایران بود (← محبوبی اردکانی، ج ۱، ص ۲۶۹ـ۲۷۰؛ حقیقت، ص ۱۶). معلمان خارجی مکلف بودند، هر سال در رشته ای که تدریس می کردند، کتابی تألیف کنند (یغمائی، ۱۳۵۴ش، ص ۷۸). بدین ترتیب، نخستین کتابهای درسی در دارالفنون نوشته شدند.دوره آموزش هفت سال بود که بعدها پنج سال و سپس چهارسال شد. چنان که در اواخر حکومت ناصرالدین شاه، دوره پزشکی به چهارسال تقلیل یافت (کرزن، همانجا؛ محبوبی اردکانی، ج ۱، ص ۲۹۷). رویکرد آموزش در دارالفنون کاربردی بود، به همین دلیل آموزش هم زمان به صورت نظری و عملی صورت می گرفت. آموزشهای عملی متناسب با نیازهای جامعه بودند، چنان که آموزش نظامی باتوجه به شکستهای ایران از روسیه و ضعف نظامی کشور، در اولویت قرار داشت و بخش عمده ای از برنامه های درسی را به خود اختصاص داده بود. دانش آموزانی که آموزش نظامی دیده بودند، بعدها در جنگ هرات شرکت کردند. آموزش پزشکی و داروسازی با اصول جدید، در پی تأسیس دارالفنون در ایران رسمی شد و در واقع دارالفنون نخستین موسسه پزشکی در ایران محسوب می شود. نخستین آموزش عملی در این رشته درآوردن سنگ مثانه بود که پولاک* و فوکتی ، دو تن از معلمان دارالفنون، در ۱۲۶۹ در حضور دانش آموزان انجام دادند (روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۹۸، ۵ ربیع الاول ۱۲۶۹، ص ۳، ش ۹۹، ۱۲ ربیع الاول ۱۲۶۹، ص ۲؛ محیط طباطبائی، ص ۱۹۰). به گزارش فووریه ، پزشک ناصرالدین شاه، ظاهرآ بعدها آموزش پزشکی دیگر جنبه عملی نداشت (← ص ۱۸۰). فارغ التحصیلان پزشکی دارالفنون بعدها در این مدرسه انجمن طبی تشکیل دادند. در واقع، تشکیل جلسه های تخصصی از برنامه های دارالفنون برای پیشبرد و ارتقای دانش بود. افزون بر این، «مجلس حفظ الصحه» و «انجمن اصلاحات اجتماعی» نیز محلی برای تبادل آرا و نظریات تخصصی بود (← «موافقت نامه وزارت علوم و معارف با ایجاد انجمن طبی، دارالخلافه مدرسه دارالفنون»، ص ۱، سند ش ۲۹۷۰۲۰۳۱۱، مورخ ۱۳۲۵ش؛ «تشکیل انجمن اصلاحات اجتماعی در مدرسه دارالفنون جهت استفاده از فنون مذهبی و اسلامی»، ص ۵، سندش ۲۹۷۰۱۴۴۷۹، ۱۳۳۲ش، موجود در همان آرشیو، براون ، ص ۱۰۷).برای آموزش بهتر، آزمایشگاه دایر شد و در کارگاههای صنعتی، بلورسازی و شمع سازی آموزش داده می شد. تعیین ارتفاع کوههای دماوند، البرز و قصرشاه در نیاوران از فعالیتهای عملی دارالفنون بود. در ۱۲۷۴، به اهتمام علی قلی میرزا اعتضادالسلطنه* (رئیس دارالفنون)، کرشیش (معلم توپخانه دارالفنون) و شاگردانش ابتدادر دارالفنون و سپس بین کاخ گلستان و باغ لاله زار سیم تلگراف کشیدند. پس از آن، گسترش خط تلگراف به سلطانیه (زنجان) و تبریز نیز به دارالفنون محول گردید (← روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۳۷۲، ۲ شعبان ۱۲۷۴، ص ۱ـ۲، ش ۳۷۹، ۲۱ رمضان ۱۲۷۴، ص۲، ش۳۹۹، ۱۴ صفر ۱۲۷۵، ص ۴، ش۴۱۱، ۱۰ جمادی الاولی ۱۲۷۵، ص ۲، ش ۴۲۰، ۱۳ رجب ۱۲۷۵، ص۱).نقشه برداری علمی نیز نخستین بار در دارالفنون آغاز شد و در ۱۲۷۵، کرشیش نقشه تهران را تهیه کرد (همان، ش ۴۱۱، ۱۰ جمادی الاولی ۱۲۷۵، ص ۲) که گفته می شود قدیم ترین نقشه صحیح پایتخت است (گنجی، ص ۴۳۶ـ۴۳۷؛ برای این نقشه ← تهران*). نقشه برداری از رشته هایی بود که بعدها دیگر تدریس نشد (گل گلاب، ص ۵۳). آموزش در دارالفنون دامنه وسیع تری داشت، چنان که آموزش موسیقی و تربیت معلمان این رشته را نیز دربرمی گرفت. در تالار نمایش مدرسه، برنامه های موسیقی و نمایشنامه های ایرانی و فرانسوی به اجرا درمی آمد، اما پس ازچندی از اجرای آنها جلوگیری شد («تاریخچه تأسیس کلاسهای موسیقی دارالفنون و برگزاری ارکستر و ارسال وسایل موزیک برای موزه رم»، ص ۱۶، سندش ۲۹۷۰۳۸۰۵۸، مورخ ۱۳۰۵ش، ص ۱۶، موجود در همان آرشیو؛ اورسل، ص ۲۵۳؛ کرزن، ج ۱، ص ۴۹۴).توجه دارالفنون به ترجمه سبب شد این مدرسه در کنار دارالترجمه ناصری*، در جریان ترجمه منابع لاتینی (← ترجمه*، بخش ۴) سهیم گردد. دارالفنون با ترجمه آثار اروپایی یکی از عوامل مؤثر در ترویج تمدن جدید اروپا بود. یکی از ویژگیهای ترجمه در دارالفنون استفاده از اصطلاحهای قدیم به عنوان معادل واژه های فرانسوی بود. تاریخ ناپلئون بناپارت(اثر لکهارت )، سه تفنگدار ، کنت مونت کریستو (اثر الکساندر دوما ) و نیز آثاری در زمینه ریاضیات، فیزیک، هندسه و تشریح از نخستین آثار اروپایی ترجمه شده در دارالفنون است. یکی از تکالیف دانش آموزان در مواقع تعطیل دارالفنون، ترجمه کتاب بود که برای گزارش آن یک روز در هفته در مدرسه حاضر می شدند (روزنامه دولت علیّه ایران، ش۵۳۹، ۲۸ رمضان ۱۲۷۹، ص ۳؛ محیط طباطبائی، ص ۱۹۲ـ۱۹۳؛ باوزانی ، ص ۱۶۷ـ۱۶۸). دارالفنون در مواقع متعدد چون عید نوروز، ماه رمضان، محرّم و تابستان تعطیل می شد و به گفته کرزن (ج ۱، ص ۴۹۵)، عملا فعالیت آن بیش از شش ماه در سال نبود. این مدرسه کتابخانه مجهزی داشت که به همت اعتضادالسلطنه، وزیر علوم و رئیس دارالفنون، مجموعه ای از کتابهای ارزنده، از جمله آثاری از نویسندگان اروپایی که بسیاری به فارسی ترجمه شده بودند، در آن گردآوری شد. پس از چندی، کتابخانه از دارالفنون جدا و به محل دیگری منتقل گردید که بعدها کتابخانه ملی (نام کنونی آن سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران*) نام گرفت (اورسل؛ فووریه، همانجاها؛ بروگش ، ج ۱، ص ۲۱۶؛ یغمائی، ۱۳۵۴ش، ص ۷۳).دارالفنون چاپخانه ای داشت که در آن نخستین نشریه دانشگاهی با نام دانش، به همت علی قلی خان مخبرالدوله، رئیس وقت آن، در رجب ۱۲۹۹ منتشر شد. این نشریه که از حیث فن روزنامه نگاری و خطاطی بسیار نفیس بود، بیش از چهارده شماره چاپ نگردید و در صفر ۱۳۰۰ تعطیل شد (← دانش، مقدمه محمداسماعیل رضوانی، ص۵ـ۶؛ نیز ← دانش، نشریه*).ناصرالدین شاه به سبب علاقه ای که به پیشرفت کار دارالفنون داشت، همواره در موارد متعددی مانند امتحان سالیانه، اعطای جوایز به دانش آموزان و تقدیر از معلمان به آنجا می رفت (← روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۱۵۳، ۵ ربیع الثانی، ۱۲۷۰، ص ۱، ش ۲۰۰، ۹ ربیع الاول ۱۲۷۱، ص ۲؛ ممتحن الدوله، ص ۶۷)، اما بعدها به سبب همکاری برخی از دانش آموزان با فراموشخانه میرزاملکم خان و القای این تفکر از سوی درباریان که افکار ضد سلطنت در دارالفنون ترویج می شود، به دارالفنون بدبین و بی اعتنا شد و به ندرت از آن بازدید کرد. از آن پس، از رونق دارالفنون نیز کاسته شد. شاه از دایرکردن رشته های تاریخ، حقوق و علوم سیاسی در دارالفنون جلوگیری کرد. هراس وی به اندازه ای بود که دستور داد کتاب تلماک اثر فنلون را که به آیین کشورداری و پادشاهی اشاراتی داشت، پس از ترجمه و چاپ در زیرزمین دارالفنون انبار کنند تا بپوسد (هدایت، ص۵۳؛ دولت آبادی، ج ۱، ص ۳۲۷؛ محیط طباطبائی، ص ۱۹۱؛ یغمائی، ۱۳۷۶ش، ص ۱۲۰ـ۱۲۳). به رغم اینها، به همت اعتضادالسلطنه، وزیر علوم، مدرسه تا حدی رونق خود را حفظ کرد. او برای هر یک از فارغ التحصیلان به ویژه کسانی که به اروپا اعزام شده و تحصیلات خود را در یکی از صنایع تکمیل کرده بودند، «کارخانه مخصوصی» ساخت تا صنعت خود را رواج دهند (روزنامه دولت علیّه ایران، ش ۵۱۵، ۲۷ شعبان ۱۲۷۸، ص ۶، ش ۵۴۴، ۱۷ ذیحجه ۱۲۷۹، ص ۴؛ مستوفی، ج ۱، ص ۱۰۵). دوره رونق دارالفنون هفت سال بیشتر نپایید و به تدریج در فرایندی قرار گرفت که اعتبار اولیه خود را از دست داد و جایگاهش از نهاد آموزش عالی به مدرسه ای دور از انتظار درباریان تنزل یافت. چنان که به گفته اعتمادالسلطنه (۱۳۵۰ش، ص ۸۴۵): «چیزهایی که شخص از یک مدرسه متوقع است در این مدرسه گویا به هم نمی رسد». به گفته احتشام السلطنه (ص ۲۵، ۲۸ـ۲۹)، در این دوره دارالفنون چیزی بیش از «یک مکتبخانه در حدود مدارس ابتدایی» نبود. او بی مبالاتی مسئولان در امور مدرسه را از بزرگ ترین خیانتها به دولت و ملت ایران تلقی کرده و حتی به اغراق، ریشه عقب ماندگی ایران را از دارالفنون دانسته است. گفته می شود بی اعتنایی درباریان نیز در تنزل جایگاه دارالفنون تأثیر بسیار داشته است (← مستوفی، ج ۱، ص ۱۰۶). در واقع، آسیب پذیری دارالفنون عمدتآ به دلیل تصدی حکومت بر آن بود.در دوره مظفرالدین شاه (حک ۱۳۱۳:ـ۱۳۲۴)، دارالفنون تا حدی رونق خود را بازیافت. شاه در مسافرتش به اروپا برخی از معلمان را برای تدریس در رشته پزشکی و ریاضی در دارالفنون به ایران دعوت کرد (بهرامی، ص ۳۹). با این همه، او به سبب بیماری حوصله رسیدگی به دارالفنون را نداشت. در جنبش مشروطه خواهی، دانش آموزان دارالفنون از پیشگامان آزادی بودند و در کنار مشروطه خواهان قرار گرفتند. آنها در تحصن مشروطه خواهان در سفارت انگلیس، چادر مخصوصی برپا کردند و افزون بر خواسته های مشروطه طلبان، خواهان رسیدگی به وضع فارغ التحصیلان مدرسه و دادن کاری متناسب با رشته تحصیلی شان شدند (ناظم الاسلام کرمانی، بخش ۱، ج ۳، ص ۵۶۲، ۵۷۷؛ یغمائی، ۱۳۷۶ش، ص ۱۳۵).با انتزاع بخشهای پزشکی و نظام، موقعیت دارالفنون به حد دبیرستانی ساده تنزل یافت و نام آن نیز به امیرکبیر تغییر کرد، اما پس از چندی، بار دیگر نام دارالفنون به آن اطلاق گردید (سدیدالسلطنه، ص ۳۸۰؛ محبوبی اردکانی، ج ۱، ص ۳۲۰).در ۱۳۰۲ش، تحصیل در دارالفنون که «مدرسه متوسطه»ای محسوب می شد، به دو دوره تقسیم گردید. در دوره دوم، دو شعبه ادبی و علمی از هم جدا شدند. دانش آموزان با معدل بالا در شعبه علمی و مابقی که استعداد چندانی نداشتند، در شعبه ادبی جای گرفتند. این امر سبب شد تا سالها به شعبه ادبی به دیده حقارت بنگرند (صدیق، ج ۱، ص ۲۷۲ـ۲۷۳).در ۱۳۰۷ش، ساختمان قدیمی دارالفنون را خراب کردند و بنای جدیدی ساختند که مارکوف (مهندس روسی) طراح آن بود (همان، ج ۲، ص ۲۱۳ـ۲۱۴؛ حکمت، ص ۴۳۰).با تأسیس دانشسراهای عالی و نیز دانشگاه تهران، دارالفنون به تدریج به فراموشی سپرده شد. در ۱۳۳۱ش، دانش آموزان دارالفنون در نامه ای به دکتر مصدق، نخست وزیر وقت، ضمن شکایت از نابسامانی و بی توجهی مسئولان به مدرسه، خواهان رسیدگی به وضع «ناشایسته» مدرسه شدند (← «نامه شکوه آمیز تعدادی از محصلین مدرسه دارالفنون به نخست وزیر دکتر مصدق جهت سروسامان دادن به اوضاع نابسامان مدرسه»، ص ۱، سندش ۲۹۷۰۱۳۹۳۵، مورخ ۱۳۳۱ش، موجود در همان آرشیو). دارالفنون تا پیروزی انقلاب اسلامی به صورت دبیرستان اداره می شد. پس از انقلاب، مدتی مرکز تربیت معلم و مدتی نیز مرکز آموزش عالیِ ضمن خدمتِ فرهنگیان وزارت آموزش و پرورش شد. دارالفنون در ۱۳۶۷ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و اکنون (۱۳۹۰ش) به مرکز اسناد و مطالعات تاریخ تعلیم و تربیت و گنجینه دارالفنون تبدیل شده که وابسته به پژوهشگاه مطالعات آموزش وپرورش است و در دو حوزه فرهنگی ـ پژوهشی و مرمّت و بازسازی فعالیت می کند (توحیدلو، ص ۱۵).دارالفنون در دوران فعالیتش، در عرصه اجتماعی ایران تأثیر بسزایی داشت. چنان که به گفته ناظم الاسلام کرمانی (بخش ۱، ج ۱، ص ۶۶)، هرچه امروز داریم از آثار دارالفنون است. آدمیت (ص ۳۵۴ـ۳۵۵) نیز آثار آن را از سه جنبه دانسته است: الف) از جنبه تحول عقلانی، یعنی با نشر اصول علمی جدید، نقص آموزش پیشینیان آشکار شد. ب) از جنبه فرهنگی که نگارش کتابهای تازه در آن شکل گرفت و بر اثر آن، دانش غربی میان طبقه وسیع تری از اجتماع شناخته شد. ج) از جنبه پدیداری صنفی تازه، که از میان آنان عناصر نوجو و ترقی خواهی برخاستند که بر تحولات فکری دو نسل بعد اثر گذاشتند.دانش آموختگان دارالفنون چهره های سرشناسی در عرصه های سیاست و ادب و اندیشه و هنرند، از جمله : محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، مرتضی قلی خان صنیع الدوله، غلامحسین رهنما، میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل، احمد آرام، فریدون آدمیت، مهدی بازرگان، محمدحسین شهریار، تقی ارانی، عباس اقبال آشتیانی، نصراللّه فلسفی، علی اکبر داور، مجتبی مینوی، محمدعلی فروغی، محمد معین، محمد نوری و ذبیح اللّه صفا (← روزنامه وقایع اتفاقیه، ش ۱۰۲، ربیع الثانی ۱۲۶۹، ص ۱؛ «فرهنگ مشاهیر دارالفنون»).
ب) دارالفنون تبریز. تاریخ دقیق تأسیس آن مشخص نیست. به نوشته ثقة الاسلام تبریزی (← روزنامه انجمن تبریز، سال ۲، ش ۱۱، ۲ شوال ۱۳۲۵، ص ۳)، در ۱۲۹۰ و به گفته سلیمان خان، از معلمان مدرسه (← سرداری نیا، ص ۲۳)، در ۱۲۹۳ یعنی حدود ۲۵ سال پس از دارالفنون تهران و در دوره ولیعهدی مظفرالدین میرزا تأسیس شد. محبوبی اردکانی (ج ۱، ص ۳۶۶) تأسیس مدرسه را در ۱۲۷۵ دانسته است. به نظر می رسد منظور وی مدرسه نظام تبریز است که به گفته اعتمادالسلطنه (۱۳۶۷ـ۱۳۶۸ش، ج ۲، ص ۱۳۲۶)، در ۱۲۷۵ رونق داشت.در آغاز، مدرسه نام خاصی نداشت و از آن به مدرسه دولتی تبریز یاد می شد، اما بعدها نام دارالفنون تبریز به آن اطلاق گردید (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش، ج ۱، ص ۴۶۷).برای تأسیس آن، چهارتن از استادان دارالفنون تهران عازم تبریز شدند و در ۱۹ ذیحجه ۱۲۹۳، رسمآ کار خود را آغاز کردند. دانش آموزان آن مانند دارالفنون تهران از اشراف زادگان بودند. با این تفاوت که گروهی از آنان دانش آموزان دولتی و گروه دیگر ملتی خوانده می شدند. برنامه درسی آنها نیز متفاوت بود. دانش آموزانی که وارد دارالفنون می شدند، می بایستی دوره ابتدایی را گذرانده باشند. درسهای آنان همان مواد درسی دارالفنون تهران بود (← سرداری نیا، ص ۲۳ـ۳۱، خاطرات سلیمان خان).اداره امور مدرسه تا ۱۲۹۹ دارای نظم بود اما از این سال، دچار بی نظمی شد. در ۱۳۱۱، براثر حادثه ای مدرسه تعطیل شد، اما پس از چندی بار دیگر افتتاح گردید و نام مدرسه نیز به خواست امیرنظام گروسی، پیشکار آذربایجان، به مظفریه تغییر یافت. پس از گشایش مجدد، مدیریت مدرسه ــکه غالبآ به عهده نظامیها بودــ به میرزامحمد ندیم باشی، مدیر روزنامه ناصری، واگذار شد. از این دوره، مدرسه نظم سابق خود را پیدا کرد (← اختر، سال ۸، ش ۳۶، ۹ رمضان ۱۲۹۹، ص ۴، سال ۲۰، ش ۳۳، ۲۱ شعبان ۱۳۱۱، ص ۱۰؛ ناصری، سال ۱، ش ۶، ۱۵ ذیحجه ۱۳۱۱، ص ۶؛ ورقه، ۱۵ ربیع الثانی ۱۳۱۱، ص ۵؛ طبیب زاده امید، ج ۱، ص ۳۷). در ۱۳۱۱، نشریه ای که از سر بی نامی «ورقه» نامیده می شد، در دارالفنون تبریز به مدیریت ایرج میرزا، شاعر معروف، منتشر شد. این نشریه به گفته رضوانی (دانش، مقدمه، ص ۷)، مهم تر از دانش (نشریه دارالفنون تهران) بود. ورقه که ماهیانه منتشر می شد، ظاهرآ بیش از چهار شماره انتشار نیافت (← همانجا).مدرسه از ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۳ به گونه ای مطلوب اداره شد. در این مدت، مظفرالدین میرزا از مدرسه بازدید می کرد و در جریان پیشرفت امور قرار می گرفت، اما پس از قتل ناصرالدین شاه در ۱۳۱۳، او عازم تهران شد تا بر تخت نشیند. ندیم باشی، رئیس مدرسه، نیز به همراه ولیعهد به تهران رفت و ریاست مدرسه به میرزا جهانگیرخان ناظم الملک واگذار شد. از آن پس، امور مدرسه مختل گردید و به رغم تلاش برای رفع موانع و رونق دادن به آن، در ۱۳۱۴ مدرسه برای همیشه تعطیل شد (← ناصری، سال ۲، ش ۲۸، غرة رجب ۱۳۱۳، ص ۱۰، سال ۳، ش ۲۹، ۱۱ رجب ۱۳۱۴، ص ۳؛ طبیب زاده امید، ج ۱، ص ۴۳ـ۴۴).گزارشها حاکی از پایان کار مدرسه در ۱۳۱۴ است، اما به گفته تقی زاده (ص ۲۷)، در ۱۳۱۶ وی را برای تدریس فیزیک در دارالفنون تبریز پذیرفتند. گزارش دیگری از ۱۳۱۸ نیز حکایت از آن دارد که مظفرالدین شاه ریاست «معلمخانه دولتی» تبریز (دارالفنون) را به لقمان الممالک داده است (← ثریا، سال ۲، ش ۳۵، جمادی الاولی ۱۳۱۸، ص ۱۵ـ۱۶). با این همه، گزارشی دالّ بر گشایش مجدد دارالفنون وجود ندارد و باید ۱۳۱۴ را آخرین سال فعالیت آن تلقی کرد. با اینکه دارالفنون تبریز رونق دارالفنون تهران را نداشت و به گفته رشدیه (ص ۳۲)، چون تهران دارالفنون داشت در تبریز ولیعهدنشین نیز باید دارالفنونی دایر می شد، یا به گفته کرزن (ج ۱، ص ۴۹۶)، مدرسه اوضاع مناسبی نداشت و کاری در آن صورت نمی گرفت، با این حال دارالفنون تبریز بنیان آموزش علمی در تبریز را پی افکند و وقتی جز در تهران مدرسه ای وجود نداشت، پزشکان حاذق و اشخاص نامداری چون نصراللّه خان سیف الاطبا، اسماعیل نجم الاطبا، سیدحسن تقی زاده*، میرزااسماعیل ممتازالدوله (از رؤسای دوره اول و دوم مجلس شورای ملی و از وزیران کابینه های عصر مشروطه) و میرزا اسحاق مفخّم الدوله (وزیرمختار ایران در امریکا و اتریش) از آن فارغ التحصیل شدند (← طبیب زاده امید، ج ۱، ص ۴۵؛ سرداری نیا، ص ۸۷ـ۹۲).
منابع: علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران؛ فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، تهران ۱۳۵۴ش؛ محمود احتشام السلطنه، خاطرات احتشام السلطنه، چاپ محمدمهدی موسوی، تهران ۱۳۶۶ش؛ محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ش؛ همو، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش؛ همو، مرآة البلدان، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۷ـ۱۳۶۸ش؛ عبداللّه بهرامی، خاطرات عبداللّه بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا، تهران ۱۳۶۳ش؛ حسن تقی زاده، زندگی طوفانی: خاطرات سیدحسن تقی زاده، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۲ش؛ فتح اللّه توحیدلو، «فعالیت هایی که تاکنون در دارالفنون انجام شده»، پژوهش نامه آموزشی، ش ۱۰۵ (دی ۱۳۸۷)؛ عبدالرفیع حقیقت، «تأثیر فکری و اجتماعی مدرسه ی عالی دارالفنون در فرهنگ ایران»، در همان؛ علی اصغر حکمت، پارسی نغز، تهران ۱۳۳۰ش؛ دانش ]ش ۱ـ۱۴ ( ۱۳ رجب ۱۲۹۹ـ ۱۶ صفر ۱۳۰۰ه .ق .)[، چاپ فرید قاسمی، تهران: مرکز گسترش آموزش رسانه ها، ۱۳۷۴ش؛ یحیی دولت آبادی، حیات یحیی، تهران ۱۳۶۲ش؛ شمس الدین رشدیه، سوانح عمر، تهران ۱۳۶۲ش؛ محمدعلی سدیدالسلطنه، سفرنامه سدیدالسلطنه: التدقیق فی سیرالطریق، چاپ احمد اقتداری، تهران ۱۳۶۲ش؛ صمد سرداری نیا، دارالفنون تبریز: دومین مرکز آموزش عالی ایران، تبریز ۱۳۸۲ش؛ عیسی صدیق، یادگار عمر، تهران ۱۳۳۸ـ۱۳۵۶ش؛ حسن طبیب زاده امید، تاریخ فرهنگ آذربایجان، تبریز ۱۳۳۲ـ۱۳۳۴ش؛ «فرهنگ مشاهیر دارالفنون: دانش آموختگان مدرسه دارالفنون»، به کوشش سعید وزیری، موجود در کتابخانه مدرسه دارالفنون (جزوه تکثیر شده)؛ حسین گل گلاب، «لابراتوار مدرسه مبارکه دارالفنون»، سالنامه دنیا، سال ۱۸ (۱۳۴۱ش)؛ محمدحسن گنجی، جغرافیا در ایران: از دارالفنون تا انقلاب، مشهد ۱۳۶۷ش؛ حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران ۱۳۵۴ـ۱۳۶۸ش؛ محمد محیط طباطبائی، «دارالفنون و امیرکبیر»، در امیرکبیر و دارالفنون: مجموعه خطابه های ایراد شده در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، به کوشش قدرت اللّه روشنی زعفرانلو، تهران: دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی، ۱۳۵۴ش؛ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۳ش؛ مهدی بن رضاقلی ممتحن الدوله، خاطرات ممتحن الدوله، چاپ حسینقلی خانشقاقی، تهران ۱۳۶۲ش؛ محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷ش؛ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۷۵ش؛ اقبال یغمائی، «بنای دارالفنون»، در امیرکبیر و دارالفنون، همان، ۱۳۵۴ش؛ همو، مدرسه دارالفنون، تهران ۱۳۷۶ش؛Alessandro Bausani, The Persians: from the earliest days to the twentieth century, translated from the Italian by J. B. Donne, London ۱۹۷۵; Edward Granville Browne, A year amongst the Persians, Cambridge ۱۹۲۶; Heinrich Brugsch, Reise der K. preussischen Gesandtschaft nach Persien ۱۸۶۰ und ۱۸۶۱, Leipzig ۱۸۶۲-۱۸۶۳; George N. Curzon, Persia and the Persian question, London ۱۸۹۲; Jean Baptiste Feuvrier, Trois ans ( la cour de Perse, Paris: F. Juven, [n. d.]; Ernest Orsolle, Le Caucase et la Perse, Paris ۱۸۸۵; Jakob Eduard Polak, Persien: das Land und seine Bewohner, Leipzig ۱۸۶۵.
/پروین قدسی زاد/
۲) در عثمانی. از اواخر سده دوازدهم/ هجدهم احداث نهادهای آموزش عالی در عثمانی آغاز شد و آموزشگاههای عالی چون مهندسخانه بحری همایون (۱۱۸۷)، مهندسخانه برّی همایون (۱۲۱۱)،طبخانه یا مکتب طبّیه (۱۲۴۲) تأسیس گردید، که نیروهایی را عمدتآ برای خدمت در ارتش تربیت می کردند (پاکالین ، "M(hendishane-i Bahri-i H(mayun","M(hendishane-i Berri-i H(mayun", "T(bhane"). اما اندیشه تأسیس دارالفنون یعنی مؤسسه ای که در آن علوم و فنون جدید آموزش داده شود، برای نخستین بار در دوره تنظیمات* (۱۲۵۵ـ۱۲۹۳) و به طور مشخص در ۱۲۶۱ در مجلس معارف موقت مطرح شد. در ۲۲ صفر ۱۲۶۲، مجلس والا طرح تأسیس دارالفنون را تصویب کرد و نخستین بار نیز واژه دارالفنون در عثمانی به کار رفت (احسان اوغلو، ۱۹۹۰، ص ۷۰۱ـ۷۰۲). در ربیع الآخر همان سال سلطان عبدالمجید اول* دستور احداث بنایی برای دارالفنون در استانبول را صادر کرد. در پی آن، با مهندسی ایتالیایی به نام گاسپار فوساتی برای ساخت این بنا قراردادی بسته شد. احداث بنا در اواخر ۱۲۶۲ آغاز و در شوال ۱۲۸۱ به پایان رسید (همان، ص ۷۰۵ـ۷۰۶،۷۱۰). دارالفنون فعالیت خود را در رجب ۱۲۷۹ آغاز کرد. در این مدرسه دروس عام، شامل فیزیک، شیمی، علوم طبیعی، تاریخ و جغرافیا تدریس می شد؛ اما دارالفنون برنامه آموزشی منظم دانشگاه یا حتی مدرسه عالی را نداشت و از مرحله برگزاری دروس عام فراتر نرفت (همان، ص ۷۰۷ـ۷۱۰؛ د.ا.د.ترک، ج ۸، ص ۵۲۲).در ۱۲۸۲، دارالفنون به علت آتش سوزی تعطیل شد، اما پس از چهار سال در ۱۲۸۶ بار دیگر فعالیت خود را آغاز کرد و در این سال «نظامنامه معارف عمومیه» نیز با استفاده از تجارب فرانسه در نظام آموزشی تدوین گردید. در این نظامنامه ۱۹۸ مادّه ای ــکه اساس نظام آموزشی عثمانی تا آغاز مشروطیت دوم (۱۳۲۶) به شمار می آیدــ پس از ارائه جزئیات برنامه اصلاحات آموزش ابتدایی و متوسطه، به آموزش عالی پرداخته شد و با تأکید بر ضرورت افتتاح هر چه زودتر دارالفنون، ساختار، شرایط پذیرش و ثبت نام دانشجویان و چگونگی برگزاری امتحانات و گذراندن دوره سه ساله تحصیل در آن مشخص گردید. دارالفنون دارای سه دانشکده حکمت و ادبیات، علم حقوق و علوم طبیعیه و ریاضیه بود. برنامه های درسی این دانشکده ها نیز در نظامنامه مذکور طرح ریزی شده بود (احسان اوغلو، ۱۹۹۰، ص ۷۱۲ـ۷۱۷؛ کوچر ، ص ۸۲ـ۸۳، ۸۶، ۱۰۴ـ۱۰۷؛ برکس ، ص ۱۷۹ـ۱۸۰؛ شاو، ج ۲، ص۱۱۰).دارالفنون رسمآ پس از پذیرش بیش از ۴۵۰ دانشجو، که غالبآ تربیت یافته مدارس سنّتی بودند، با حضور عالی پاشا صدراعظم و صفوت پاشا وزیر معارف وقت و شمار زیادی از رجال عثمانی در ذیقعده ۱۲۸۶ افتتاح گردید، هر چند همه شرایط مندرج در نظامنامه را نداشت (احسان اوغلو، ۱۹۹۰، ص ۷۱۹ـ۷۲۵). در مراسم افتتاح، سیدجمال الدین اسدآبادی* یکی از سخنرانان بود. او در سخنرانی خود، ضمن تأکید بر اهمیت علم و آموزش، تصریح کرد که اروپا در سایه توسعه علوم و فنون پیشرفت کرده و رهایی کشورهای اسلامی از طریق توسعه آموزش و ترقی علوم امکان پذیر خواهد بود (همان، ص ۷۲۲).سیدجمال پس از افتتاح دارالفنون به عضویت «مجلس کبیر معارف» (برکس، ص۱۸۰، پانویس ۳۹)، و نه «انجمن دانش»، چنان که دیگران نوشته اند، انتخاب شد (← براون ، ص ۶؛ د.ا.ترک، ذیل «جمال الدین افغانی»). او به خواست وزارت معارف در اجلاسی که درباره فواید صنایع بود، شرکت کرد و اندکی بعد، به دلیل تعبیر نادرست و احیانآ مغرضانه از بخشی از سخنانش، از استانبول تبعید شد و تحسین افندی، مدیر دارالفنون نیز از مقامش عزل گردید (← احسان اوغلو، ۱۹۹۰، ص ۷۲۷ـ۷۳۰؛ الگار ، ص ۱۹۴؛ اولکن ، ص ۲۰۶؛ برکس، ص ۱۸۲ـ۱۸۴). اما این ادعا، که اجلاس مذکور باعث بسته شدن دارالفنون دوم شد، بی اساس است (← کوچر، ص ۱۰۹؛ د.ترک، ذیل مادّه؛ د.ا.ترک، همانجا)، زیرا شواهد حاکی از آن است که دارالفنون دوم دست کم تا ۱۲۹۰ بی وقفه دایر بوده است (← احسان اوغلو، ۱۹۹۰، ص ۷۳۳). به نظر می رسد نبودن امکانات مالی، ناکافی بودن گروه آموزشی، کمیِ تعداد فارغ التحصیلان مدارس متوسطه و نیز کاهش فزاینده داوطلبان تحصیل در دارالفنون به علت گرایش آنان به تحصیل در دارالمعلمین، مکتب مُلْکیّه و مدارس اعدادی، که دانش آموزان را برای استخدام دولتی آماده می کردند، از علل اصلی تعطیل دارالفنون در آن سال بوده است (← همان، ص ۷۳۶؛ شاو، همانجا).پس از شکست دومین تلاش برای احداث دارالفنون، رهبران جنبش تنظیمات که به ضرورت وجود دانشگاهی به سبک غربی پی برده بودند، بار دیگر آن را در سلطانی غلطه سرایی* برپا کردند. سلطانی غلطه سرایی مدرسه متوسطه بزرگ از نوع لیسه های فرانسه بود که در ۱۲۸۵ زیر نظارت دولت فرانسه تأسیس گردید. بیش از نیمی از شاگردان این مدرسه غیرمسلمان بودند و تدریس غالبآ به زبان فرانسه صورت می گرفت (آدمیت، ص ۱۳۶ـ۱۳۷؛ رئیس نیا، ج ۱، ص ۷۴ـ۷۵).در فاصله سالهای ۱۲۹۱ـ۱۲۹۴، سه «مکتب» حقوق، مُلکیه مهندسی ــکه بعدها مکتب طرق و معابر نامیده شدــ و ادبیات تأسیس گردید. این سه مکتب که «مکاتب عالیه سلطانیه» نامیده شده اند، هریک دانشکده به شمار می آمدند؛ چنان که ساواپاشا مدیر دارالفنون که یونانی الاصل بود، در کتابش با عنوان >دانشگاه امپراتوری عثمانی: نظامنامه و برنامه< مکتب ادبیات را دانشکده ادبیات نامیده است (← احسان اوغلو، ۱۹۹۳، ص ۲۰۲، ۲۰۴ـ۲۰۶، ۲۲۳)؛ اگرچه برخی نیز معتقدند که دارالفنون سلطانی غلطه سرایی، بیش از آنکه یک دانشگاه به شمار آید، بخش عالی این سلطانی بوده است (← د.ترک، همانجا؛ میدان لاروس ، ذیل مادّه). البته باتوجه به اینکه دانشجویان دارالفنون غالبآ از میان فارغ التحصیلان سلطانی غلطه سرایی انتخاب می شدند، این نظر چندان دور از واقع نیست.دارالفنون برای در امان ماندن از بروز مشکل و تعطیل مجدد، به مدت سه سال به عنوان بخشی از سلطانی غلطه سرایی، به فعالیت خود ادامه داد. اما در ۱۲۹۳ اطلاعات مبسوطی درباره آن در اختیار عموم گذاشته شد (احسان اوغلو، ۱۹۹۳، ص ۲۰۶، ۲۳۰). با درنظرگرفتن ویژگیهای دارالفنون سلطانی از جمله، استقلال مالی نسبی آن، داشتن مکاتب عالی (دانشکده های سه گانه)، تشکیل منظم کلاسها براساس برنامه، اعطای مدرک دکتری تدریس استادان خارجی در آن، و تألیف و ترجمه کتابهای درسی جدید، تأسیس آن گام بلندی در راه رسیدن به سطح دانشگاه به مفهوم امروزی به شمار می آید (← همان، ص ۲۰۹ـ۲۳۲؛ د.ا.د.ترک، ج ۸، ص ۵۲۳). در طول فعالیت دارالفنون، از دانشکده حقوق دو دوره و از دانشکده مهندسی یک دوره فارغ التحصیل شدند که بیشتر آنها غیرمسلمان بودند (احسان اوغلو، ۱۹۹۳، ص ۲۳۱). دارالفنون سلطانی پس از تعطیل موقت یک ساله، سرانجام به دلیل مشکلات داخلی و تغییر مدیریت، پس از برچیده شدن بساط مشروطیت اول و استقرار حکومت استبدادی سلطان عبدالحمید دوم*، تعطیل شد (← همان، ص ۲۰۷ـ۲۰۹).پس از تعطیل دارالفنون سلطانی، سالها از احداث مجدد دارالفنون در عثمانی سخنی نرفت. اما توسعه مدارس ابتدایی، متوسطه و عالی، تأسیس دانشگاه را ایجاب می کرد. به ویژه آنکه فرستادن جوانان برای ادامه تحصیل به اروپا، به رغم ایجاد محدودیت و نظارت دولت بر این امر، احتمالا پیامدهای نامطلوبی برای نظام خودکامه عبدالحمیدی داشت.در ۱۳۱۳، سعیدپاشا، صدراعظم سلطان عبدالحمید دوم، با تقدیم عریضه ای به سلطان، لزوم تأسیس دارالفنونی مرکّب از پنج «دارالاجازه» (دانشکده) را با ویژگیهای دانشگاههای غربی خاطرنشان کرد. در پی موافقت عبدالحمید دوم با تأسیس دوباره دارالفنون در ۳ جمادی الاولی ۱۳۱۸، در سالگرد بیست و پنجمین سال سلطنت وی، «دارالفنون شاهانه» براساس نظامنامه ۲۷ مادّه ای که چگونگی تشکیل، اداره و نظارت بر آن را مشخص کرده بود، افتتاح شد. این دارالفنون که دارای سه شعبه علوم عالیه دینیه (الهیات)، علوم ریاضیه و طبیعیه (فنون) و ادبیات و حکمت (فلسفه) بود، در محل مکتب مُلکیه کار خود را آغاز کرد. براساس نظامنامه مذکور، دوره دانشکده علوم دینیه چهار سال و دانشکده های دیگر سه سال بود (د.ا.د.ترک، ج ۸، ص ۵۲۴). چهارمین دارالفنون برخلاف دارالفنونهای سابق دوام آورد و با اصلاحاتی، به ویژه پس از اعلام مشروطیت دوم (۱۳۲۶)، تحول و توسعه یافت (کات اوغلو ، ص ۳۹۷ـ۳۹۸).طی این تحول، دارالفنون شاهانه به دارالفنون استانبول تغییر نام داد و تعداد دانشکده های آن با اضافه شدن دانشکده های پزشکی و حقوق به پنج دانشکده رسید. در ۱۳۳۰، در دوره وزارت معارف امراللّه افندی* (۱۲۷۵ـ۱۳۳۲)، اصلاحات آموزشی در آموزش عالی آغاز شد (میدان لاروس، ذیل "Emrullah Efendi"؛ د. ترک، همانجا). در این اصلاحات، شعب دارالفنون، فاکولته (دانشکده) نامیده شد و آموزگاران عنوان مدرّس یافتند. مدارس داروسازی و دندان پزشکی به دانشکده پزشکی پیوستند. آزمایشگاهها، کتابخانه ها و مؤسساتی با عنوان «دارالمساعی» تأسیس شد و استادان خارجی، به ویژه آلمانی، در دوره جنگ جهانی اول استخدام شدند. که این اصلاحات بیش از پیش موجب رشد و توسعه دارالفنون شد (کوچر، ص ۱۹۹ـ ۲۰۲؛ د.ا.د.ترک، همانجا). درنتیجه تعداد دانشجویان دارالفنون که در زمان تأسیس، ۸۵ تن بود، به حدود دوهزار تن رسید (د.ترک، همانجا). براساس نظامنامه اصلاح مدارس که در ۱۳۳۲ تدوین شد، کلیه مدارس دینی استانبول در مدرسه ای به نام دارالخلافه عالیه متمرکز گردید و شعبه علوم عالیه دینیه از دارالفنون به این مدرسه انتقال داده شد. در همین سال دارالفنون اناث، متشکل از دانشکده های ادبیات و ریاضیات و طبیعیات برای دختران تأسیس شد. پس از تعطیل دارالفنون اناث در ۱۳۳۸، مقدمات تشکیل کلاسهای مختلط در دانشکده های دارالفنون فراهم شد (اوزون چارشیلی ، ص ۲۶۷؛ کوچر، ص ۲۰۳ـ ۲۰۴؛ د.ا.د.ترک، همانجا). پس از پایان جنگ جهانی اول، به رغم تأثیرات سوءجنگ و اشغال نظامی، دارالفنون براساس نظامنامه محرّم ۱۳۳۵ به استقلال علمی دست یافت. سپس اداره امور دارالفنون به دیوان دارالفنون واگذار شد که متشکل از نمایندگان رؤسای دانشکده ها بود. همچنین نظام نیمسال آموزشی در دارالفنون برقرار شد (کات اوغلو، ص ۴۰۱؛ د.ا.د.ترک، همانجا؛ میدان لاروس، ذیل مادّه). بعد از فروپاشی عثمانی و برپایی نظام جمهوری در ترکیه (۱۳۰۳ش/۱۹۲۴)، دارالفنون، به علت آنچه بی تفاوتی به «انقلابهای» دهه نخستینِ جمهوری خوانده شد (← اراوغلو ، ص ۱۸۴ـ۱۹۶)، با تمهید مقدماتی و براساس مصوبه ۱۰ خرداد ۱۳۱۲/ ۳۱ مه ۱۹۳۳ مجلس کبیر ملی، منحل گردید و دو ماه پس از آن وزارت معارف مأمور تأسیس دانشگاه استانبول شد. ۵۹ تن از هیئت علمیِ ۱۵۱ نفری دارالفنون به دانشگاه جدید جذب شدند (کات اوغلو، ص ۴۰۱ـ۴۰۲؛ شاو، ج ۲، ص ۳۸۷). بدین ترتیب، دارالفنون چهارم، هفتاد سال پس از تأسیس نخستین دارالفنون، جای خود را به دانشگاه استانبول داد.
منابع : فریدون آدمیت، اندیشه ترقی و حکومت قانون: عصرسپهسالار، تهران ۱۳۵۶ش؛ رحیم رئیس نیا، ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، تبریز ۱۳۷۴ش؛Hamid Algar, Religion and state in Iran, ۱۷۸۵-۱۹۰۶: the role of the ulama in the Qajar period, Berkeley, Calif. ۱۹۶۹; Niyazi Berkes, The development of secularism in Turkey, London ۱۹۹۸; Edward Granville Browne, The Persian revolution of ۱۹۰۵-۱۹۰۹, New York ۱۹۶۶; Hamze Erog(lu, T(rk devrim tarihi, Ankara ۱۹۷۷; Ekmeleddin I(hsanog(lu "D(rulf(n(n tarih(esine giri(: ilk iki te(ebb(s", Belletten, LIV, no. ۲۱۰ (Aug. ۱۹۹۰); idem, "D(rulf(n(n tarih(esine giri( (II), (((nc( te(ebb(s: D(rulf(n(n-( , Belletten, LVII, no. ۲۱۸ (Apr. ۱۹۹۳); I(A, Sultan(" "Cem(leddin Efg(n(" (by I. Goldziher); Murat Katog(lu, "Cumhuriyet T(rkiyesinde eg(itim, k(lt(r, sanat", in T(rkiye tarihi, ed. Sina Ak(in, vol.۴, I(stanbul ۱۹۹۰; Hasan Ali Ko(er, T(rkiye&#۳۹;de modern eg(itimin dog(u(u ve geli(imi: ۱۷۷۳-۱۹۲۳, I(stanbul ۱۹۹۲; Meydan Larousse: b(y(k l(gat ve ansiklopedi, I(stanbul: Meydan Yay(nevi, ۱۹۹۰-۱۹۹۱; Mehmet Zeki Pakal(n, Osmanl tarih deyimleri ve terimleri s(zl(g((, I(stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲; Stanford J. Shaw, History of the Ottoman empire and modern Turkey, Cambridge ۱۹۸۵; TA, s.v. "D(r(lf(nun"; TDVI(A, s.v. "D(r(lf(nun" (by Ekmeleddin I(hsanog(lu); Hilmi Ziya (lken, T(rkiye&#۳۹;de (ag(da( d(((ncetarihi, I(stanbul ۱۹۷۹; I(smail Hakk( Uzun(ar((l(, Osmanldevletinin ilmiye te(kil(t, Ankara ۱۹۸۸.
/رحیم رئیس نیا/