دارالاحسان مسجد

دارالاحسان، مسجد، مسجدجامع و مدرسه‌ای از دوره قاجاریه در سنندج. این مسجد بر روی صفه‌ای سنگی ساخته شده و امروزه در بافت تاریخی شهر در چهارراه شهدا قرار دارد و مسجدجامع سنندج است. وجه تسمیه آن در منابع ذکر نشده است. طبق قصاید کتیبه‌های ایوان شرقی و جنوبی آن، بنای این مسجد در 1227، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، به دستور امان‌اللّه‌خان اردلان، والی کردستان، آغاز شده و در 1228 پایان پذیرفته است (← مردوخ، ج 2، ص 58، 149؛ نیز ← ادامه مقاله).هزینه‌های این مسجد ـ مدرسه از عایدات قریه اخلیجان/ خلیچیان و باغ و دباغ‌خانه‌ای در سنندج، که امان‌اللّه‌خان آنها را وقف کرده بود، تأمین می‌شد (وقایع‌نگار کردستانی، ص 33؛ اردلان، ص 248؛ برای اطلاع بیشتر ← «وقف‌نامه مسجد و مدرسه دارالاحسان»، ص 117ـ119).در زمان حکومت امان‌اللّه‌خان، عالمان بسیاری در مدرسه مسجد دارالاحسان به تعلیم و تربیت اشتغال داشتند (وقایع‌نگار کردستانی، همانجا). در این مسجد، نماز جمعه طبق مذهب شافعی برپا می‌شود (همان، ص 32).دارالاحسان را معماران و کاشی‌کاران و دیگر هنرمندان اصفهانی ساخته‌اند. این بنا چندین بار تعمیر شده و اخیرآ به شماره 375 به ثبت تاریخی رسیده است (← مردوخ، ج 2، ص 62؛ اردلان، ص245ـ246، 248؛ مساجد تاریخی، ص 195).نقشه مسجد به شکل تقریبی مستطیل بزرگی است که ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد. این ورودی، ایوان کوچکی است که در هر یک از طرفین آن یک سکوی سنگی قرار دارد. در جانب راست آن، کتیبه‌ای با مضمون ممنوعیت قمار به فرمان مظفرالدین‌شاه تعبیه گردیده است. در بخش فوقانی ایوان نیز کتیبه‌ای در وصف مسجد و مدح امان‌اللّه‌خان قرار دارد. پس از این ایوان، هشتی با گنبد کوچکی بر فراز آن واقع شده که در ساقه آن، کتیبه‌ای کاشی‌کاری قرار دارد حاکی از اینکه در حدود 1355/ 1316ش، حسن میناچی، استاد کاشی‌کار، آن را مرمت کرده است. در امتداد هشتی، ایوان کوچک دیگری مشرف به صحن مسجد وجود دارد. صحن مستطیل شکل مسجد آجرفرش است و حوض مستطیل بزرگی، که از هشت تخته سنگ ساخته شده است، در میان آن قرار دارد. آب این حوض از قنات سرنوی، در پنج کیلومتری سنندج، تأمین می‌شود. این حوض بر روی صفه سنگی با ابعاد تقریبی 12 × 6 متر قرار دارد که محل مناسبی برای اقامه نماز صبح و مغرب و عشا در تابستان است.در ضلع شمالی پنج، در ضلع شرقی چهار و در ضلع جنوبی صحن سه حجره قرار گرفته است. در نمای دو حجره شمالی، سه حجره شرقی و دو حجره جنوبی ایوانهای کوچکی با سطوح کاشی‌کاری شده دیده می‌شود. حجره‌ای که در تقاطع اضلاع شمالی و شرقی قرار دارد، وسیع‌تر است و احتمالا تالار اجتماعات طلاب بوده است که این فضاها مدرسه را تشکیل می‌داده است. این مدرسه امروزه در مسجد به صورت واحدی متروک باقی مانده است.مدخل اصلی شبستان در ضلعِ شرقی آن، ایوان بزرگی به ارتفاع چهارده متر است. در هر طرف ایوان، منار قطوری قرار گرفته که موجب استحکام بیشتر آن شده است. علاوه بر کاشی‌کاریهای سطح ایوان و آجرهای لعاب‌دار برای تزیین طاق آن، زیبایی ایوان با طاق‌نماهای دو طرف آن مضاعف شده است. کتیبه‌ای کاشی‌کاری در نمای روبه‌روی ایوان قرار دارد که مشتمل است بر قصیده خرّم کردستانی با ذکر مادّه‌تاریخ آغاز بنا در مصرعهای اول و مادّه‌تاریخ انجام بنا در مصرعهای دوم. درِ ورودی شبستان، به نسبت ارتفاع ایوان، کوچک به نظر می‌رسد. شبستان 24 ستون و پنج فرش‌انداز عمود بر دیوار قبله و هفت فرش‌اندازِ موازی با دیوار قبله دارد. بدین‌ترتیب، 35 محوطه مربع شکل پدید می‌آید که با 35 گنبد کوچک پوشیده شده‌اند. ستونها سنگی است و بدنه مارپیچ و پایه هشت ضلعی دارد. محراب در ضلع جنوبی قرار گرفته و در بالای آن کتیبه‌ای کاشی‌کاری به‌شکل نوار، حاوی یک جزء قرآن، تمام دیوارهای جانبی شبستان را دربرگرفته است. نور شبستان با هفت پنجره در دیوار غربی تأمین می‌شود. پلکانی در مغرب محراب، به خارجِ بنا راه دارد و معبری در مشرق محراب، به ایوانی در جنوب شبستان می‌رسد. این ایوان با ارتفاعی در حدود 5ر1 متر از سطح معبر عمومی احداث شده و تمام نما و سطح آن کاشی‌کاری شده و از همین‌رو، یکی از عناصر زیبای این مسجد است. از ویژگیهای دیگر ایوان، وجود یک ردیف طاق‌نما در طرفین آن است. در ازاره ایوان، کتیبه مرمرینی نصب شده که دربردارنده قصیده ناطق اصفهانی و مادّه‌تاریخ ساخت بناست. امان‌اللّه‌خان ایوانهایی به مشرق و جنوب مسجد اضافه کرد. ظاهرآ ایوان جنوبی به منظور الحاق مدرسه دیگری به این بنا ساخته شده است. در جنوب‌شرقی مسجد، فضاهای تدارکاتی و وضوخانه و دستشوییها واقع شده‌اند.اهمیت این بنا در ترکیب هنرمندانه تزیینات کاشی‌کاری با آجرکاری و دیگر تزییناتی است که اغلب با استفاده از قرینه‌سازی انجام گرفته است. مهم‌ترین عنصر تزیینی این بنا، کاشیهایی با لعاب چند رنگ و نیز کاشیهای معرق برای تزیین منار است؛ لیکن کاشیهایی که در دوره‌های بعد، به هنگام مرمت، به کار رفته، از نوع مُعَقّلی‌اند. تزیینات آجرکاری نیز با آجرهای قالبیِ بدون لعاب، آجرهای لعاب‌دار، ترکیب آجرهای لعاب‌دار و بی‌لعاب و ترکیب آجرهای لعاب‌دار با تزیینات کاشی است و نقوشِ گوناگونی همچون چلیپایی، طرح لوزی، کنگره‌ای و خطوط معقّلی دارد.در تزیین کتیبه‌های سنگی ورودی ایوان شرقی، ستونهای شبستان و ازاره‌های جنوبی از حجاری استفاده شده است. تزیینات گچ‌بری اطراف کتیبه‌های سنگی و محراب، همچنین گره‌کاری، که زینت‌بخش تمام پنجره‌های حجره‌هاست، درخور توجه است.از دیگر ویژگیهای این مسجد، ثبت دو سوم آیات قرآن و نیز 150 بیت قصیده در کتیبه‌های آن است که با خط نسخ و نستعلیق به قلم شیخ‌حسن، فرزند عبدالمؤمن ثانی، کتابت شده است (مردوخ، ج 2، ص 58).منابع : علاوه بر مشاهدات شخصی مؤلف؛ سیف‌الدین اردلان، «امان‌اللّه‌خان اردلان و مسجد دارالاحسان»، وحید، سال 8، ش 2 (بهمن 1349)؛ گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر:7 مساجد جامع، بخش 1، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1383ش؛ محمد مردوخ، کتاب تاریخ مردوخ، تهران ]بی‌تا.[؛ مساجد تاریخی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1378ش؛ علی‌اکبر وقایع‌نگار کردستانی، حدیقه ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان، چاپ محمد رئوف توکلی، تهران 1364ش؛ «وقف‌نامه مسجد و مدرسه دارالاحسان»، وقف: میراث جاویدان، سال 3، ش 2 (تابستان 1374).