دارابی سیدجعفر ← کشفی

دارابی، سیدجعفر ← کشفیNNNNدارابی، محمدبن محمد، عارف و شاعر و تذکره‌نویس قرن یازدهم و دوازدهم. سال تولد او مشخص نیست، اما گفته شده که وی عمری طولانی و قریب به 130 سال داشته است (آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 9، قسم 2، ص 665) و بنابه گزارش فسائی (ج2،ص1259ـ1260) در حدود 1140 در اصطهبانات(استهبان) وفات یافته است (قس آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 9، قسم 2، ص 665ـ666، که وفات وی را حدود 1130 و در شیراز دانسته است). او را ملاشاه محمد و با شهرت اصطهباناتی، دارابی، دارابجردی و شیرازی خوانده‌اند (← نصرآبادی، ص270؛ افندی اصفهانی، ج 5، ص 274ـ275؛ آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص330ـ331). اما آقابزرگ طهرانی (1372ش، ص 331ـ332) شاه‌محمد دارابی اصطهباناتی را غیر از شاه‌محمد دارابجردی، که در هند شهید شده، دانسته و استناد او دربارة شهادت دارابجردی در هند به گزارش صبح گلشن صدیق حسن‌خان است. در عین حال وی با تردید در گزارش صدیق حسن‌خان دربارة شهادت ملاشاه محمد دارابجردی در هند (← ص220)، احتمال یکی دانستن این دو را جایز می‌داند.دارابی ظاهراً در حلقة ‌ادبی محمدمسیح، متخلص‌به معنی، در شیراز شرکت می‌کرده (← امداد، ص 44ـ45) و با توجه به آنچه خود در تذکرة لطایف الخیال نوشته، در جوانی شاگرد شیخ‌بهائی بوده است (← گلچین معانی، 1369ش، ج 2، ص 851). این احتمال هم مطرح شده که وی شاگرد ملاصدرا (متوفی 1050) بوده و به واسطة او، از شاگردان شیخ‌بهائی به‌شمار آمده است (← صدوقی‌سها، ص 119ـ120؛ نیز ← امین‌الشریعه خویی، ج 1، مقدمة خواجوی، ص بیست‌ودو).دارابی فقه و حدیث و حکمت درس می‌داده است و حزین لاهیجی* (متوفی 1180 یا 1181)، محمدمؤمن جزائری (متوفی 1130) و قطب‌الدین نِیریزی* (متوفی 1173) از شاگردان وی بوده و از او به بزرگی یاد کرده‌اند (← حزین لاهیجی، 1375ش، ص 111ـ112؛ دارابی، مقدمة تبریزی، ص ب ـ ج؛ آزاد کشمیری، ص 172ـ174). از حاشیة نسخه‌ای از لطایف‌الخیال (موجود در کتابخانة ملک، ش 4325) به نوشتة خود دارابی، می‌توان به جنبه‌هایی از زندگی و احوال او پی برد؛ از جمله اینکه او در 1062 به هند رفته و بین سالهای 1076 و 1078 مشغول تألیف لطایف‌الخیال بوده است. وی در همین ایام به مکه و عتبات عراق و نواحی گوناگون ایران، از جمله شوشتر و مشهد و اصفهان، سفر کرده و در تاریخی نامعلوم به هند بازگشته، اما در اواخر عمر به ایران آمده و در اصطهبانات یا شیراز از دنیا رفته است (← نقوی، ص 202ـ205؛ گلچین معانی، 1363ش، ج 2، ص 87 ـ90؛ همو، 1369ش، همانجا).برخی از آثار دارابی عبارت‌اند از: 1)تذکرة لطایف‌الخیال، در شرح‌حال شاعران قدیم و هم‌روزگار مؤلف از حافظ تا حسین قدسی کربلایی که به ترتیبِ محل سکونت یا زادگاه سرایندگان تدوین شده است. این اثر از حیث گزارش احوال شاعران و معاصران دارابی، منبعی ارزشمند و مهم است (← گلچین معانی، 1363ش، ج 2، ص 87 ـ99؛ نقوی، ص 202ـ209؛ منزوی، ج 11، ص 740؛ افشار و دانش‌پژوه، ج 4، ص 706). 2)معراج‌الکمال، در شرح اصطلاحات شیخ و ارشاد و مرید و استرشاد. 3)ریاض/ روضة‌العارفین، در شرح صحیفة سجادیه (آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص 331؛ همو، 1403، ج 11، ص 330). 4)رساله‌ای در باب عالم مثال، که در آن گفته است عالم مثال از طریق دلایل اثبات‌شدنی نیست، بلکه از طریق کتاب و سنّت و مکاشفه به اثبات می‌رسد (همو، 1403، ج 1، ص 96ـ97). 5)رساله‌ای در مصطلحات موسیقی و آرای دانشمندان اسلامی دربارة غنا، با عنوان مقامات السالکین (← دانش‌پژوه، ص 167). 6) لطیفة غیبی، در شرح اشعار مشکل دیوان حافظ به همراه توضیح برخی اصطلاحات اهل تصوف و عرفان که در 1357ش در شیراز با همین عنوان چاپ شده است.دارابی دیوان شعر هم داشته و در اشعارش، «شاه» و «عارف» تخلص می‌کرده است؛ ازاین‌رو، تذکره‌نویسان شرح‌حال او را ذیلِ دو عنوان ذکر کرده‌اند (← حزین لاهیجی، 1375ش، ص 112؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 9، قسم 3، ص 996ـ997؛ گلچین معانی، 1369ش، ج 2، ص 852).منابع : محمدعلی‌بن صادق آزاد کشمیری، کتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، قم ?] 1394[؛ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/ 1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة : الکواکب‌المنتشرة فی‌القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علی‌نقی منزوی،تهران1372ش؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة ‌ملی ملک، ج4، تهران 1364ش؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض العماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ ؛ حسن امداد، انجمن‌های ادبی شیراز: از اواخر قرن دهم تا به امروز، ]تهران [1372ش؛ ابوالقاسم امین‌الشریعه خویی، میزان‌الصواب در شرح فصل‌الخطاب سیدقطب‌الدین محمد نیریزی قدس‌سرّه، چاپ محمد خواجوی، تهران 1383ـ 1385ش؛ محمدعلی‌بن ابی‌طالب حزین لاهیجی، تذکرة المعاصرین، چاپ معصومه سالک، تهران 1375ش؛ محمدبن محمد دارابی، لطیفه غیبی: حاوی توضیح اشعار مشکله حضرت خواجه ‌شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، شیراز: کتابفروشی احمدی، ]بی‌تا.[؛ محمدتقی دانش‌پژوه، مداومت در اصول موسیقی ایران : نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی، تهران 1355ش؛ منوچهر صدوقی‌سها، تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران 1381ش؛ صدیق حسن‌خان، صبح گلشن، چاپ محمدعبدالمجیدخان، چاپ سنگی بهوپال 1295؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامة ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1382ش؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران 1363ش؛ همو، کاروان هند، مشهد 1369ش؛ احمد منزوی، فهرست ‌مشترک نسخه‌های ‌خطی فارسی پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ 1370ش؛ محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد 1378ش؛ علیرضا نقوی، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران 1343ش.