در اردو. در الفبای زبان اردو معادل حرف «د» همانند زبان فارسی، واجی انسدادی، دندانی و واکدار است. اما در الفبای اردو گونههای دیگری از حرف «د» وجود دارد که هر یک معرف یک واج مستقل در دستگاه صوتی این زبان است. به طور کلی، در نظام الفبای اردو چهار گونة مستقل از حرف «د» وجود دارد که از این میان دو حرف «د» و «ڈ » را بسیط و دو حرف «ڈھ » و «دھ » را مرکّب میدانند (← اشمیت ، ص 308؛ وثوقی، ص 333؛ صدیقی، ص118 ).برخی زبانشناسان» د«و» ڈ«را حروف یازدهم و دوازدهم الفبای اردو گفتهاند (← دهلوی؛ پلتس ، ذیل «د» و «ڈ»؛ نارنگ، 2006، ص 157). اما برخی حرف» د «و گونههای آن» دھ«،»ڈ «و» ڈھ«را به ترتیب حرف هفدهم، هجدهم، نوزدهم و بیستم محسوب میکنند( ← عبدالحق، ص 26ـ27؛ فتحپوری، ص 13). سبب این اختلاف در شمردن یا نشمردن همزه و حروف مرکّب در الفبای اردوست (← هاشمی، ص 12).تنها اختلاف آوایی «د» با «دھ » و «ڈ » و «ڈھ » در ویژگی دمیدگی است. چون در زبان اردو دَمِشْ ویژگی متمایز کننده است، این جفتهای آوایی هر یک واجهایی مجزا محسوب میشوند. واج مرکّب «دھ » (dh)معرف واجی انسدادی، دندانی،واکدار و دمشی است. واج بسیط «ڈ » (d) در الفبای اردو معرف واج انسدادی، برگشتی و واکدار است. شیوة تولید این واج برگشتی بدینگونه است که در جایگاه پسا لَثَوی جهت زیرین نوک زبان به سمت سختکام برمیگردد. در این حالت سطح مقعر زبان یک حفره تشدیدکنندة ثانویه در حفرة دهان ایجاد میکند. واج مرکّب «ڈھ » (dh) صورت دمشی واج «ڈ» است. دو واج اخیر از نظام واجی سنسکریت به زبان اردو وارد شده است (← نعیم ، ج1، ص5؛ حسینخان، ص20، 44؛ حقّی، ص155؛ نارنگ، 1990، ص 90ـ91؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «د»).در زبان اردو، «ڈ» فقط در موضع آغاز واژه واقع میشود و به استثنای چند واژه نظیر که ڈ (Kh(әd: غار، گودال)، ﺠڈ (Ujәd :نادان، احمق) و لا ڈ (lad: اخلاص، دوستی) و وامواژههای زبان انگلیسی نظیر روڈ (road)، کارڈ (card)، بورڈ (board) در موضع پایانی قرار نمیگیرد. این واج چنانچه در موضع میانی واقع شود حتماً مشدد خواهد شد. ڈھ نیز در ابتدای واژه واقع میشود، اما اگر در میان واژه بیاید مشدد میگردد (حسینخان، ص 45ـ46).در زبان اردو، «د» و گونههای آن به آواهای متعددی بدل میشوند، برای مثال: «د» ← «ڈ» (داڑهی (ریش) ← ڈاڑهی)؛ «دھ » ← «ڊﮭ » (سدهانا (آموزش دادن) ← سبهانا)؛ «دھ » ← «پ» (دهرتی (زمین) ← پرتی)؛ «دھ » ← «ت» (دهاگا (نخ) ← تاگا)؛ «دھ » ← «ﭸﮭ » (بیدهنا (سوراخ کردن) ← بیجهنا)؛ «دھ » ← «ڈھ » (بدها (پیر) ← ڊڈها)؛ «ڈھ » ← «ڊﮭ » (ڈهارس (تسلی) ← بهارس)؛ «ڈھ » ← «ڑھ » («ڊڈها» (پیر،کهنسال) ← بوڑها)؛ «ڈھ » ← «ﮢ» (ڈھﮩڑا (کج، خم) ← ﮣﯧڑا) (بخاری، ص 226ـ227، 230، 235ـ236؛ حسینخان، ص 47؛ دهلوی، ذیل «ڈ»؛ علیخان و بیات، ذیل همین واژهها).طی فرایند همگونی، «د» و گونههایش ممکن است بر روی آواهای پیش از خود تأثیرگذار باشد و آنها را به لحاظ محل و شیوة تولید به خود شبیه سازد، برای مثال همگونی واج «ن» با «د»: دُهند (مِه) (dhund ← dhund← گیان چند، ص 128ـ 129، 133؛ علیخان و بیات، ذیل «دهند»).در زبان اردو حروف مانند اسامی جنسیت دارند؛ بر این اساس، حرف «د» و تمام گونههای آن مؤنث محسوب میشوند(← عبدالحق، ص 51؛ اردو لغت، ذیل «د»، «ده »، «ڈ»، «ڈھ »).در نظام ابجدی، ارزش عددی «ڈ» مانند «د» چهار است (← دهلوی،ذیل«د»،«ڈ»).منابع : اردو لغت) تاریخی اصولپر(، کراچی: ترقی اردو بورڈ، 1977ـ ؛ سهیل بخاری، اردو کا روپ، لاهور 1971؛ مسعود حسینخان، اردو لفظ کا صوتیاتی اور تجز صوتیاتی مطالعه، ترجمه و ترتیب مرزا خلیل احمد بیگ، علیگره 1986؛ شان الحق حقّی، لسانی مسائل و لطائف، اسلامآباد 1996؛ احمد دهلوی، فرهنگ آصفیه، لاهور 1986؛ خلیل صدیقی، زبان کا مطالعه، کویته 2001؛ عبدالحق، قواعد اردو، دهلینو 2008؛ زیبالنساء علیخان و علی بیات، زیباللغات: فرهنگ اردو ـ فارسی، قم 1388ش؛ فرمان فتحپوری، اردو املا اور رسمالخط )اصول و مسائل(، لاهور 1977؛ گیان چند، »اردو کی آوازین«، در فرمان فتحپوری، اردو املا و قواعد) مسائل و مباحث(، اسلامآباد 1990؛ گوپیچند نارنگ، اردو زبان اور لسانیات، دهلی 2006؛ همو،» اردو کی بنیادی اور ذیلی آوازین«، در فرمان فتحپوری، اردو املا و قواعد) مسائل و مباحث(، اسلامآباد 1990؛ حسین وثوقی،» مقایسه دستگاه صوتی زبان فارسی و زبان اردو«، در مجموعه خطابههای نخستین کنگره تحقیقات ایرانی، ج 1، به کوشش مظفر بختیار، تهران: دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1350ش؛ محمد اکرام هاشمی،» اردوکی حروف هجا کا مسئله«، اخبار اردو، ج 17، ش )11 نوامبر( 2001؛EI2, s.v. "Dāl(II)" (by J. Burton-Page); Choudhri Mohammed Naim, Introductory Urdu, New Delhi 2006; John T. Platts, A dictionary of Urdū, classical Hindī and English, New Delhi 2006; Ruth Laila Schmidt, "Urdu", in The Indo-Aryan languages, ed. George Cardona and Dhanesh Jain, London: Routledge, 2003.
